این بنا تاریخی که در گذشته در حاشیه بازار بزرگ و جنب مسجدی به همین نام قرار داشت ، اکنون با توسعه حریم حرم رضوی در جنوب غربی صحن جامع رضوی واقع و به عنوان یک بنای تاریخی منتسب به شاه عباس اول صفوی ، تبدیل به موزه مردم شناسی مشهد شده است.
بخش های مختلف این حمام قدیمی از جمله سربینه ، گرم خانه و سقف های گنبدی اندرونی و بیرونی با همان ساختار قدیمی در معرض تماشای علاقه مندان است. بزرگ ترین و زیباترین بخش حمام سربینه آن است که به صورت مربع احداث شده و هشت ستون سنگی پوشش گنبدی را برپا داشته اند.
این حمام قدیمی از آثار مهدی قلبی بیگ ، میر آخورباشی شاه عباس صفوی است که سازنده آن را وقف آستان قدس رضوی کرده است و سال تأسیس آن به روایت کتیبه از میان رفته ۱۰۲۷ قمری بوده است.
در ۱۱ آذر ماه ۱۳۸۵ موزه مردم شناسی آستان قدس رضوی به عنوان موزهای تخصصی در محل حمام مهدی قلی بیک که بنایی قدیمی و مربوط به دوران صفویه است افتتاح گردید، تا حمام که روزگاری به عنوان پدیدهای فرهنگی، در زندگی مردم نقش ایفا میکرده است اکنون نیز محلی برای پاسداشت آداب و رسوم، اعتقادات و سنن اجتماعی حاکم بر جامعه باشد و به نمایش برخی از اشیایی بپردازد که مشتاقان حضرت رضا (علیهالسلام) با خلوص نیت به آستانش اهدا کرده اند.
حمام مهدی قلی بیک در سال ۱۰۲۷ قمری به دستور مهدی قلی بیک، ساخته و وقف ساحت مقدس حضرت رضا (علیه السلام) گردید. این حمام به علت هم جواری با مقبره امیر ملک شاه (مسجد شاه) و نیز نزدیک بودن به حرم مطهر، به نامهای «حمام شاه در گذشته» و «حمام رضوی بعد از انقلاب اسلامی» نیز شهرت داشته و تا سال ۱۳۶۷ شمسی دایر بوده است، اما از حدود سال ۱۳۶۹ به تدریج به صورت متروکه در آمد. این بنا در تاریخ ۵/۲/۱۳۵۶ به شماره ۱۳۷۴ در فهرست بناهای تاریخی کشور ثبت شد و سرانجام در سال ۱۳۷۸ شمسی عملیات بازسازی آن آغاز گردید.
عملیات مرمت این بنا توسط معاونت حفظ و احیای سازمان میراث فرهنگی استان خراسان و با همکاری معاونت فنی و عمران موقوفات آستان قدس رضوی انجام گرفت و فضاهایی چون سر در، هشتی ورودی، سر بینه (رختکن)، میاندر (هشتی ارتباطی بین دو فضای گرمخانه و سر بینه)، خزینه، تون (گلخن یا آتشخانه) و چالحوض (استخر آب سرد) مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت و در نتیجه این امر، مساحت حمام به ۲۰۰۰ متر مربع رسید. این بنا یکی از بزرگترین حمامهای ایران میباشد که ساختاری بسیار زیبا از حمامهای قدیمی را به نمایش میگذارد. محوطه ورودی حمام به وسیله یک پله و با انحنایی ملایم به هشتی کوچکی وصل میشود که پس از عبور از آن، با گردش به سمت راست به سر بینه وارد میشویم. در فضای سر بینه هشت ستون سنگی به صورت هشت و نیم هشت، پوشش گنبدی را استوار نگه داشته است که با نصب تعدادی گلجام (نورگیر) در گنبد، روشنایی سر بینه تأمین شده است.
در این موزه اشیایی از قبیل لوازم مورد نیاز در حمام های قدیمی ، انواع سماورهای ذغالی ، قندیل، ظروف مختلف، آبخوری، بخش نمایشگاه عکس قدیم و مردم شناسی به نمایش در آمده است.
گفتنی است افرادی که در حمام های آن زمان کار می کردند ، عبارت بودند از:
قهوه چی، دلّاک، جامه دار، قطار کش ( مسئول شستشوی لنگ ها و خشک نمودن شان در آفتاب ).
این بنا یکی از بزرگ ترین حمام های ایران است که وجه تمایزش با دیگر حمام ها نظیر حمام گنجعلی خان کرمان و یا فین کاشان و … در نقاشی های موضوعی آن است که با تلاش مرمت کاران از لایه های هشتم و بعضاً سیزدهم زیرین به دست آمده اند.
محوطه ی ورودی حمام به وسیله ی یک پله و همراه با یک انحنای ملایم به هشتی کوچکی وصل می شود .
با عبور از ۵ پله با همان انحنا به ” سربینه ” یا همان ” رختکن ” می رسیم که زیباترین بخش حمام است و با نقاشی و کاشی های زیر رنگی آراسته شده . تزئینات نقاشی ۱۳ لایه است که قدیمی ترین لایه ی آن مربوط به دوره صفوی و جدیدترین لایه ، متعلق به دوره قاجار می باشد.
آخرین لایه ای که اکنون در معرض دید است، موضوعاتی چون زندگی اجتماعی مردم ، داستانهای شاهنامه، ماه های سال سریانی ، چهار فصل و افسانه های قدیمی ایران را به تصویر کشیده است .
پس از گذر از رخت کن ، فضایی به نام ” هشتی ” یا ” میاندر ” وجود دارد که ارتباط دهنده ی دو فضای سربینه و گرم خانه می باشد .
گرمخانه مربع شکل و دارای ۴ ستون در وسط است که پوشش گنبدی شکل سقف ، مشتمل بر نورگیرها بر روی این ستون هاست.
نورگیری فضاهای مختلف حمام به دلیل قرار داشتن در داخل زمین از طریق نور گیر های کوچک و بزرگ تعبیه شده در سقف صورت می گرفته است . از دیگر قسمتهای حمّام که جلوه های ویژه هنری را در کنار فضاهای دیگر به نمایش می گذارد، استخر آب است .
آدرس موزه مردم شناسی: میدان شهدا – حرم مطهر – ضلع غربی حرم مطهر امام رضا(ع)
شماره تماس:۳۸۶۷۵۰۳۷
این بنا از ابتدای ساخت وقف آستان قدس رضوی شده است که پس از مرمت و بازسازی در سال ۱۳۸۵ش به موزه مردم شناسی تغییر کاربری داد. در این موزه اشیایی از قبیل لوازم مورد نیاز در حمامهای قدیمی، انواع سماورهای ذغالی، قندیل، ظروف مختلف، پوشاک محلی، لوازم آرایش قدیمی، بخش نمایشگاه عکس قدیم و مردم شناسی به نمایش در آمده است.[۳] فیلمی درباره حمام در ساله ۱۳۸۹ به کارگردانی علی حسنزاده ساخته شده است.[۴]
بانی حمام مهدی قلی بیگ
مهدی قلی بیک جانی قربانی از بازماندگان خانواده امیر ارغون آقای اویرات و از امرای ترک خراسان و از طایفه جغتایی و از رجال لشکری و سیاسی بود که سمت امیرآخور شاه عباس اول صفوی(رئیس اصطبل شاهی) را بر عهده داشت. از زمان تولد وی اطلاع دقیقی در دست نیست. برخی منابع تاریخی عهد صفویه در بیان جنگهای شاه عباس اول (۱۰۱۹ قمری) جنگ بین ایران و عثمانی که فرمانده تفنگچیان خراسانی بوده است) و تعدادی از اقدامات خیریه و عمرانی به نام او اشاره کردهاند. سال فوت او را اوایل شعبان ۱۰۲۷ قمری در قزوین نوشتهاند و پیکر او را به مشهد حمل و در حرم مطهر امام رضا (ع) دفن گردید.
بانی این حمام در وقفنامه مرقوم کرده است که حمام وقفی خود را به همراه دو روستا به نامهای «گازرگاه» و «پسپشته» واقع در بلوکهای تبادکان و درزاب مشهد، یک باغ در کرج، و تمامی دکانهای مجاور حمام، وقف امور خیریه و خدا پسندانة مربوط به آستانة رضوی کرده است. یک قنات هم برای حمام مذکور احداث کرده است با این شرط که مازاد آب آن را به مسجد گوهرشاد دهند و آنچه از مسجد اضافه ماند صرف امور خیریه نمایند و اضافات آن را در زمینهای خارج از شهر جاری سازند.
پاسخ دهید