شهرمشهد از گذشته؛ محلات بزرگ و کوچک بسیاری داشت که بسیاری از آن ها توانسته اند در گذر سال ها همچنان به حیات خودراحفظ کنند.روز به روز با توسعه شهر مشهد و افتادن نام های محلات جدید بر سر زبان ها، هنوز یاد این محلات قدیمی در ذهن اهالی شهر زنده است، چرا که این کوچه ها و خیابان ها گنجینه فرهنگی و هویتی شهر مشهد میباشند.
یکی از این محلات قدیمی مشهدمحله ارگ است که مانند شناسنامه ای نام های بسیار را در صفحات خود ثبت نموده است. اگرچه عمر این محله به سال های بسیار دور می رسد، اما نامش همچنان زنده است و یادش در خاطر بسیاری سبزمانده است.
البته محله ارگ نامش را از همجواری با مقر حکومتی (ارگ) به دست آورده و به همین سبب تا همین چند دهه پیش ارج و اهمیت ویژه ای داشت. با اینکه به لحاظ بافت شهری این محله بخش کوچکی از شهر را به خود اختصاص داد، اما از منظر پایگاه اجتماعی- اقتصادی اهمیت فراوانی داشت.در این محله عده ای از افراد با نفوذ و طبقات بالادست شهری سکونت میکردند.همچنین این مسئله به تدریج زمان آن قدر اهمیت پیدا کرد که در میان اهالی شهر صفت «ارگی» برای افراد ساکن در این منطقه و یا هر شهروند خوش پوشی رایج شد.
قلعه ی ارگ مشهد که قدمت آن به دوران شاه سلطان حسین صفوی (قرن دوازدهم هجری قمری/نیمه نخست قرن هجدهم میلادی)) می رسد اکنون از آن برج و بارویی باقی نیست! این ارگ در جنوب غربی مشهد در سمت شرقی یکی از دروازه های ورودی مشهد به نام دروازه ی سراب گویا توسط ملک محمود سیستانی حاکم تون(فردوس امروزی) ساخته شده بود. اگر کسی از جنوب شرقی می خواست وارد مشهد شود باید از ارگ حکومتی می گذشت به همین جهت این ورودی شهر را ، دروازه ی ارگ می گفتند.
اکنون دیگر از قلعه ارگ مشهد که قدمت آن به دوران شاهسلطانحسین صفوی(قرن دوازدهم هجری) میرسید، برج و بارویی باقی نیست. این ارگ را ملکمحمود سیستانی، حاکم تون(فردوس امروزی) در جنوبغربی مشهد در سمت شرقی یکی از دروازههای ورودی این شهر به نام دروازه سراب ساخته بود. اگر کسی قصد داشت از جنوبشرقی وارد مشهد شود، باید از ارگ حکومتی میگذشت. از اینرو، ورودی یادشده را «دروازه ارگ» میخواندند. «ایست ویک»، دیپلمات انگلیسی که در زمان تولیت مشیرالدوله در عهد قاجار به مشهد سفر کرده است، درباره موقعیت این ارگ مینویسد:
در حد فاصل تاج گذاری رضاشاه در سال ۱۳۰۵ تا سال ۱۳۱۲ خورشیدی زمان برگزاری کنگره ی بین المللی حکیم توس فردوسی ، شهر مشهد وارد دوران نوسازی و تجدد گردید. احداث خیابان پهلوی (امام خمینی امروزی) در اراضی ارگ حکومتی در سال ۱۳۱۰ خورشیدی ، علی رغم نام پهلوی به ارگ مشهور شد .
این خیابان تا سال ۱۳۵۰ خورشیدی با داشتن زیباترین مغازه ها ، کافه ها ، کلوپ ها ، رستوران ها و سینما ها و باشگاه افسران و… از بهترین مناطق مشهد بود.
همچنین سینماشهرزاد ،باغ ملی، مایاک(فردوسی)، طوس(محل فعلی هتل سپید)، طوس(درمانگاه رازی فعلی)، رادیوسیتی( سانترال )، آسیا، سعدی و مولنروژ در مشهد نیز از دیگر سینما های دهه ۳۰ و ۴۰ محسوب میگردد . بعد ها سینما آریا در خیابان جم ( پاسداران ) به تعداد سینماهای این محله افزوده شد.
اطلاعات کاملتر از سینما های مشهد کلیک کنید
در حال حاضر برخی کوچه ها نام ساختمان های اداری و یا بناها را بر پیشانی خود دارند. برای مثال کوچه ثبت اسناد به سبب وجود اداره ثبت و اسناد و کوچه ادیب به سبب وجود مدرسه ادیب این نام ها را گرفتند.
در دوره پهلوی دوم این ساختمان زیبا تخریب و خیابان دروازه طلایی ( مدرس ) بازگشایی شد و سه راه منتهی به خسروی به چهاررراه مبدل شد.
در خیابان دروازه طلایی ( مدرس ) بجز یک باغ مربوط به دوره پهلوی اول ؛ بقیه ساختمان ها جدید و بر اساس طرح پیاده رو های مسقف بنا شده اند . این باغ قدیمی که در دهه ۸۰ باز سازی شد اصطلاحا فرهنگسرای بهشت نامیده میشود که از طرفی به بازار جنت راه دارد .
انگلستان در اواخر قرن نوزدهم میلادی موفق شد اجازه افتتاح کنسولگری در خراسان را بهدست آورد. نخستین سرکنسول بریتانیا در مشهد، چارلز اسمیت مکلین بود که از اول فوریه ۱۸۸۹، کار خویش را آغاز کرد. کنسولگری انگلیس در باغی وسیع در مقابل باغ ملی و ضلع شرقی خیابان ارگ قرار داشت . در این باغ چند ابنیه تاریخی قرار دارد. این باغ سرتاسر کوچه سینما آسیا را در برمیگیرد . بعدها این باغ به کنسولگری پاکستان واگذار میشود .
کنسولگری کشور های دیگر
کنسولگری افغانستان در کوچه خوش قلب طوسی؛ کنسولگری پاکستان در پشت باغ ملی ؛ کنسولگری هندوستان در جنت غربی قرار داشته و کنسولگری هندوستان تعطیل و کنسولگری ترکمنستان در دهه ۷۰ در جنب کنسولگری افغانستان اضافه شده است.
قرائتخانه پیروزی
به پیشنهاد شورای فرهنگی بریتانیا، قرائتخانه پیروزی، در آذرماه ۱۳۲۱ در خیابان پهلوی، در قسمت فوقانی سینما فردوسی افتتاح گردید. در گشایش این قرائتخانه از استاندار و فرماندار و روسای ادارات و محترمین شهر با چای و شیرینی پذیرایی گردید و رجب طارمی (علی فرمین بعدی) که یکی از وابستگان کنسولگری انگلیس بود، این قرائتخانه را با خطابهای افتتاح کرد.
در این قرائتخانه، کتاب و روزنامهها و مجلات به زبان فارسی، انگلیسی و فرانسوی در اختیار مردم قرار میگرفت و گاه جلسات سخنرانی و ادبی و مصاحبهها در همین قرائتخانه تشکیل میگردید که ریاست آن با رشید احمد هنری بود. با توجه به نفوذ ادبیات ایران در هند، بریتانیا همان سیاست آموزشی خاصی را که در هند دنبال میکرد ــ که بر پایه بردباری و حالت تسلیم و رضا در مقابل سختیها و زور و ظلم بود ــ در ایران نیز دنبال مینمود. بنابراین جلسات ادبی و غیرادبی از میدان سیاست دور نبودند.انگلیسیها حتی در انتخاب نام این قرائتخانه نیز زیرکی خاصی نشان دادند و عنوان آن را «پیروزی» گذاشته بودند تا به مردم خراسان القا کنند که برنده جنگ، آنها خواهند بود.
خانه مرحوم حاجحسین ملک(۱۳۵۱ ـ ۱۲۴۵ه.ش) واقف بزرگ شهر مشهد، دیگر بنای خیابان ارگ است که بیننده را به افقهای دوردست تاریخ و فرهنگ ایران میبرد. از این خانه که در حالحاضر میتوان آن را شاخصترین بنای تاریخی خیابان ارگ برشمرد، ادارهکل میراثفرهنگی، گردشگری و صنایعدستی خراسان رضوی به عنوان محل برگزاری برخی کلاسهای هنری بهرهبرداری میکند. معماری این بنا متعلق به اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی است که اکنون زیر سایه برجی آهنین نفس میکشد.
جلوههای تجدد مشهد قدیم در ارگ
به جز ادارات شهربانی و گمرک(واقع در میدان ارگ) که امروز دیگر اثری از آنها نیست، اداره ثبت احوال مشهد نیز به سال ۱۳۰۸ه.ش در محدوده اراضی ارگ حکومتی بنا شد که اکنون به کوچه ثبت مشهور است. این بنا بازسازی شده و در برابر برجی که در ابتدای این کوچه ساخته میشود، هنوز از جلوه و نما نیفتاده است؛ هرچند اسکلت فلزی برجهایی که اکنون در خیابان ارگ میبینیم، خاطرات و تاریخ این خیابان را اندکاندک محو خواهند کرد.
ساختمان اداره دارایی مشهد نیز که به دوره پهلوی اول مربوط است، روبهروی خانه ملک(نبش خیابان جم) قرار دارد.
در همین خیابان جم(پاسداران ا)، سینما آریا(قدس امروزی) هنوز فعال است.
بانک ملی ایران
این بانک نیز از بناهای عصر پهلوی است که در سال ۱۳۲۸ه.ش ساخته شد و هنوز زیبایی و شکوه خود را حفظ کرده است.
در مقابل این بانک ستاد فرمانداری ارتش ؛ هتل باختر ؛ اداره پست و تلگراف و تلفن و فرمانداری قرار داشت . که هتل باختر به خیابان جم منتقل و در محل آن ساختمان زیبای اتاق بازرگانی بنا گردید . همچنین در محل فرمانداری بانک مرکزی صادرات مشهد بنا شد و فرمانداری نیز به خیابان جم منتقل شد .
ساختمان شیر خورشید ( هلال احمر )
این ساختمان نیز در این خیابان قرار دارد که توسط معماران آلمانی بنا شده و هنوز هم پابرجا است و بعنوان یکی از سالن های اصلی و زیبای تاتر شهر مشهد در کنار فعالیتهای هلال احمر مشغول است
کلیسای ارمنه
همچنین خیابان ارگ از زمان احداث به دلیل فاصلهای که از بافت اجتماعی بهشدت مذهبی مشهد داشت، محل مناسبی برای سکونت هموطنان ارمنی و کلیمی شد که دو کلیسای انجیلی(پشت باغ ملی) و مسروپ مقدس(میدان ۱۰دی- تأسیس ۱۹۴۱م) شاهد این
مدعاست.
محل فعلی این میدان انتهای خیابان ارگ قرار داشت که کال قره خان از کنار آن عبور میکند .ولی بعد ها با گسترش خیابان و پوشانده شدن قسمتی از کال ؛ این میدان احداث و به نام سوم اسفند نامیده شد . خیابان های رازی و ادامه خیابان ارگ ؛ خیابان دوچرخه و کال قره خان انشعاب های اصلی این میدان به شمار می آید که در دهه ۷۰ روی کال پونده و خیابانی احداث شد . این میدان به دلیل حوادث انقلاب و کشتار ده دی ۱۳۵۷ توسط رژیم شاهنشاهی در همین منطقه به این نام معروف گردید و اکنون بعنوان میراث فرهنگی شهر مشهد محسوب میشود.
در جنب این میدان و ابتدای خیابان رازی باغ و عمارتی بزرگ و زیبا قرار داشت که در سال ۱۳۹۰تخریب گردیدو در حال حاضر برج طلا و جواهر در حال ساخت است . همچنین در حین بازسازی پیاده روی این اطراف میدان به کانال زیر زمینی طاق آجری دست پیدا شد که احتمالا به قبل از جنگ جهانی دوم بر میگردد .
پس از این میدان و به سمت استانداری و در خیابان فرخی فعلی ؛ قبرستان قدیمی قرار داشت .
در خیابان دوچرخه ( رازی شرقی ) به سمت خیابان خاکی ( شهرضا / آخوند خراسانی ) نوانخانه شهرداری قرار داشت که هم اکنون نیز این باغ وسیع قرار دارد .
هویت تاریخی مشهد را حفظ کنیم
این خیابان تا اواخر دهه۴۰ خورشیدی، محل زندگی بسیاری از اعیان و اشراف مشهد و حتی محل رفتوآمد اروپاییان بود اما خیابان احمدآباد مشهد کمکم کارکردهای مدرن ارگ را از آن خود کرد. با این وجود نمودهای جامعه نوین مشهد را اکنون هم میتوان در این خیابان زیبا و در عینحال مدرن مشاهده کرد.
شتاب تغییرات خیابان ارگ هنوز مانند دیگر جاهای مشهد نیست و همین نوید میدهد که شاید بتوانیم ساختار این خیابان را با ابنیه آن که جزئی از هویت و تاریخ مشهد است، تا دیر نشده حفظ کنیم.
خیابان ارگ را با تمام ابنیه و موزه ملک آن، میتوان در یک روز بازدید کرد و اندکی به تأمل در تاریخ این شهر از اواخر دوران قاجار تا پایان پهلوی پرداخت. دوران تجدد چه خوب و چه بد، به مشهد هویتی مستقل از ریشه تاریخی آن داده است و متأثر از تاریخ بزرگانش، گویی کمکم چو طفلی نوپا بر پاهای خود میایستد و از اقتصاد سنتیاش فاصله میگیرد. خیابان ارگ زادگاه مشهد نوین است و جالب اینکه این هویت جدید با کنگره بینالمللی حکیم توس پیوند خورده است.
پاسخ دهید