اسناد روشنایی حرم
اسناد روشنایی حرم مطهر امام رضا (علیه السلام ) به سه گروه گزارشات و رسیدهای روزانه، گزارشات ماهانه و یا چند ماهه و اسناد سالیانه تقسیم می شود که هر گروه، تعاریف و نظام خاص خود را دارد.
در مجموعه ی اسناد موحود در مدیریت آستان قدس رضوی، اسناد باارزشی موجود است که به لحاظ محتوایی بیشتر چگونگی تشکیلات و نظام اداری این آستان مقدس را از روزگار صفویه تا قاجاریه در بر می گیرد. اسناد این مجموعه شامل موضوعاتی چون کتابخانه، دارالشفاء، مهمانسرا، نذورات، موقوفات، سوخت، روشنایی و… است. مربوط به روشنایی، تنها بخشی از اسناد مربوط به آستان قدس رضوی است که در مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می شود. این اسناد متعلق به سال های ۱۲۱۲ تا ۱۳۳۷ ه. ق است که اوایل سلطنت فتحعلی شاه قاجار، تا اواخر حکومت احمد شاه قاجار را در بر گیرد.
اسناد روشنایی حرم مطهر امام رضا (علیه السلام ) به سه گروه گزارشات و رسیدهای روزانه، گزارشات ماهانه و یا چند ماهه و اسناد سالیانه تقسیم می شود که هر گروه، تعاریف و نظام خاص خود را دارد. در ادامه به برخی از آن ها پرداخته می شود.
اسناد روزانه
گزارشات و اسناد روزانه، نسبت به سایر اسناد روشنایی حرم مطهر، از پیچیدگی کمتری برخوردار است به طوری که در هر سند مخارج انجام شده نقدی و یا جنسی (شمع، پیه، روغن چراغ و… ) نوشته و ممهور به مهر مسئوولان مربوطه می شده است. این شیوه در حرم مطهر رایج بوده اما از زمان عضدالملک دارای تشکیلات منسجم تری شده و زمانی که میرزا محمد حسین عضدالملک متصدی امر تولیت شد، مقرر داشت شمع و چراغ روضه ی مقدسه و ابنیه متعلقه را مضاعف نمایند و جمیع کارهایی که انجام می شود و شرح اعمال و خدمات را در دفاتر به طور روزانه ثبت و ضبط کنند و به سمع و نظر او برسانند تا از هر گونه بروز خلاف و اهمال کاری با مسامحه جلوگیری شود.
اسناد روزانه در طی گذشت سالیان به وسیله ی افراد مختلف با مسئوولیت های متفاوت مهر می شده است. اسناد سال های اولیه فاقد مهر است. از سال های ۱۲۶۲ تا ۱۲۶۸ ه. ق اسناد مهمور به مهر ضابط شماع خانه است و پس از آن تا سال ۱۳۳۷ ه. ق در اسناد اغلب ۲ الی ۴ مهر مشاهده می شود که توسط مشرف روشنایی، خادم باشی، سرکشیک و یا صاحب جمع شماع خانه مهر می شده است.
اسناد ماهانه
روند کار در اسناد ماهانه با اسناد روزانه متفاوت بوده، به صورتی که پس از ثبت گزارش و صورت مصارف تا سال ۱۲۷۴ ه. ق انتهای هر سند ممهور به مهری با عنوان«یا مظهر العجائب و مظهر الغرایب، ضامن الغربا یا ثامن الائمه» است. این در حالی است که پشت این نوع اسناد گاهی ممهور به ۱۵ مهر است و هر مقامی که آن را مهر کرده زیر مهر عنوان خود را نوشته است. به طوری که اگر مستوفی مهر زده، عنوان «ثبت سر رشته دفتر استیفا شد» و اگر ناظر آستان قدس رضوی مهر زده در زیر مهر «ثبت سر رشته سرکار نظارت شد» قید می شده است. عنوان «ثبت سر رشته تولیت جلیله عظمی اشرف ملاحظه شد» نیز به صورت طغری در این اسناد مشاهده می شود. افرادی که پشت این اسناد را مهر می کنند شامل متولی آستان قدس رضوی، نائب التولیه، ناظر کل، مستوفی، وزیر، وکیل، صدر، دو نفر هم قلم و تحویلدار می شده است.
ثبت شدن در دفاتر مربوط به افراد نشانه ی صحت و استحکام سند بود و متصدیان مربوطه، دفتر جداگانه ای به سبک آن زمان به نام فرد داشتند که در آن عین عبارت اسناد یا خلاصه ی آن ها نوشته می شد که در مواقع لزوم به آن مراجعه کرده و دفاتر را با هم تطبیق می دادند. این اسناد، زمانی ضمانت اجرایی داشت که هر یک از متصدیان و مقام های مسئول، آنها را مهر نموده و عبارت «ثبت شده» را در زیر آن می نوشت. در صورت عدم رعایت این ضوابط تمامی برات ها و حواله ها و صورت حساب ها و امور مالی، فاقد ضمانت اجرایی و اعتبار قانونی بوده است.
اسناد سالانه
اسناد سالانه را دفتر اوارجه و توجیهات می نامیدند که مشابه دفتر کل امروزی بودو کلیه ی مخارج روزانه و ماهانه در مورد بخش های مختلف مانند روشنایی، دارالشفا، پرداخت مواجب و… را در آنها ثبت می نمودند. این اسناد از تبدیل اسناد روزانه به اسناد ماهانه و سپس اسناد سالانه حاصل می شدند.
اوراجه به معنی جمع و خرج و در اصطلاح دفتر حسابی و معرب آواره و اواره است که از دفتر روزنامچه بیرون آورده و در این دفتر پراکنده کرده اند. اما دفتر توجیهات که نوشته صاحب اختیار را در آن ثبت می نمودند و در پشت نوشته، نشانی می گذاردند، در این دفتر ثبت شده و مستوفیان هریک جایی از آن نوشته را به خاتم خود مزین می نمودند تا از هر گونه تقلب محفوظ باشد.
در مطالعه ی اسناد روشنایی در سال های متقدم به افرادی به نام هایی همچون کربلایی رحیم صاحب جمع شماع خانه، محمد تقی شماعی و محمد حسین چراغچی، متناسب با شغلی که داشتند برخورد می کنیم. اما از حدود سال های ۱۲۷۸ ه. ق به بعد به تدریج در اسناد، القاب، و عناوینی نظیر معاون التولیه، ضیاء التولیه و… نیز در متن و مهرها به چشم می خورد.
موضوع تمامی اسناد مجموعه مربوط به روشنایی حرم مطهر و اماکن وابسته به آن است و شامل میزان مصرف مواد سوختی، وسایل روشنایی، تعمیر لوازم، اماکن و زمان های روشنایی، به صورت لوازم روشنایی اهدایی، وضعیت کارخانه ی چراغ برق و دیگر موضوعات است.
نوعی چراغ(قندیل یا زنبوری)پیه سوز که در سردر اماکن مجلل قرار می گرفته است.
بسیاری از این اسناد مختص روشنایی حرم است، اما برخی از اسناد مربوط به سایر بخش ها و اماکن آستان قدس رضوی است که اشاره هایی به روشنایی حرم مطهر دارند. اسناد تحویلداری شامل مقدار پول و اجناس مورد نیاز روشنایی مانند شمع، موم، پیه، روغن چراغ و… که توسط تحویلدار آستان قدس رضوی به صاحب جمع روشنایی برای مصارف مورد نظر می داده از این جمله اند. در این رابطه می توان به طومار علیشاه، تنظیم شده در ۱۱۶۰ ه. ق اشاره نمود که در بخشی از آن به مواجب خدمه از جمله شماع خانه، مشعل ها، چراغ ها و روشنایی حرم مطهر و وجوه اختصاصی به آنها، پرداخته شده است.
در اسناد پرداخت مواجب، نام کارکنان و سمت های آنان و مقدار مواجب نقدی و جنسی هر یک آمده و در اسناد توجیهات که به جزبخش روشنایی، در بخش ابتیاع، اشاره به وسایل موردنیاز روشنایی خریداری شده و نیز در بخش صرف، میزان مصارف نقدی و جنسی دقیق اماکن آستان قدس رضوی ذکر شده است. در اسناد نذورات، مقدار شمع، موم، پیه، قندیل و چراغ و… که توسط افرادی نذر روشنایی حرم مطهر شده است. در اسناد موقوفات، به مقدار هزینه ای که طبق نظر واقف باید صرف روشنایی حرم مطهر شود و در اسناد تعمیرات به مخارج تعمیر کارخانه ی چراغ برق اشاره شده است.
منبع : کتاب انوار رضویه
پاسخ دهید