باغ ملی یا نخستین پارک شهر مشهد نیز از موقوفات شادروان ملک بود و به شهرداری اهدا گردید. البته ابتکار ایجاد پارک از مسیو لولو بلژیکی است که در آن زمان متصدی گمرک خراسان(۱۲۹۱ ه.ش) بود. این باغ اهدائی مظفرالدین شاه به پدر شادروان ملک بوده است.
پارک باغ ملی که هم اکنون درمرکز شهر مشهد و در خیابان امام خمینی (ره) واقع شده ، درواقع اولین پارک تفریحی مشهد است که در حاشیه خیابان قدیمی ارگ احداث شده و در گذشته با آب یکی از قنات های مشهور مشهد مشروب می شده است.
باغ ملی به دلیل هم جواری با ارگ حکومتی مشهد و واقع شدن درمرکز شهر ، در گذشته محل اجرای برنامه های اجتماعی و فرهنگی بوده است. و با توسعه و گسترش شهر و احداث پارک بزرگ و جدید ، اکنون باغ ملی به صورت پارک محلی درآمده است، اما در عین حال به دلیل قدمت ازاهمیت خاصی برخوردار است . بخش های مختلف این پارک با انواع چنارهای قدیمی و درختان مختلف و گونه های گیاهی و گلکاری و چمن و فضای سبز مزین شده و محل تفرج و تفریح و استراحت شهروندان مشهد می باشد. این پارک هم اکنون تحت نظر شهروندان مشهد می باشد. این پارک هم اکنون تحت نظر شهرداری منطقه ۸ مشهد است.
پیشینیه باغ ملی مشهد
دکتر سیدمهدی سیدی/پژوهشگر و مشهدشناس/تاریخ دانشنامه مشهد
چرا باغ ملی، ملی شد؟
با توجه به آنچه از تاریخ مشهد بهدست آمده، در سال ۱۳۰۰خورشیدی این باغ، «ملّی» خوانده میشده، به طوریکه گفتهاند این باغ دارای تئاتر یا تماشاخانه بوده است. وقتی در اسناد تاریخی در مورد اینکه باغ یادشده چگونه «ملّی» نام گرفته رصد کردم، این نتایج بهدست آمد، چنانکه از احوال عارف و ایرجمیرزا برمیآید، عارف در زمان کلنل(۱۳۰۰خورشیدی، ۱۳۴۰قمری) در تئاتر همین باغ ملی کنسرت اجرا کرده است. وی در آن کنسرت این ابیات را خواند:
خـدا چـو طـرّة لیلـی کـند پریشـانـش
کسـی که مملکتـی، ملّتـی پریشـان کرد
چو جغد بر سـر ویرانههای شـاه عباس
نشست عارف و نفرین به روح خاقان کرد
بدان سبب، ایرج به حمایت از جدّش(خاقان یا همان فتحعلیشاه) پرداخت و «عارفنامه» را سرود و خطاب به عارف گفت:
شــنیدم در تئاتر بـاغِ «ملـی» برون انداخـتی حمق جبلّی نمیگویم چه گفتی، شرمم آید ز بیآزرمیات آزرمم آیـد
همانطور که در اسناد آمده، این باغ از زمانهای دور ملی خوانده شده و دلیلی برای آن دردست نیست.
در گزارش جامعی که به سال ۱۳۱۳خورشیدی ازسوی چند نفر از فضلا و دانشمندان شهر مشهد (مرحومان مدرس رضوی، علیاکبر فیاض، محمود فرخ، عبدالحمید مولوی و …) درباره این شهر تهیه شده، تاریخچه باغ ملی چنین گزارش شده است:
«باغ ملی در ضلع غربی خیابان پهلوی جنب کلوپ صاحب منصبان واقع است. سطحش تقریباً به شکل ذوزنقه و ۳۶هزار و ۳۳۵/۷۱۰ مترمربع میباشد.»
در همین سند ذکر شده «اخیراً باغی به وسعت ۴هزار و ۶۲۵/۱۳۰ متر که به باغ امین دفتر اشتهار داشت، از طرف مغرب ضمیمه آن شده است.» اداره بلدیه در قسمت غربی باغ، عمارت زیبایی برای کافه ساخته است که البته ما میدانیم در حال حاضر چیزی از این موارد یاد شده باقی نمانده است.
این باغ در حقیقت جزو املاک حاجحسین ملک، واقف بزرگ مشهد بوده،. مرحوم حاجحسین ملک، فرزند ارشد حاج محمدکاظم، ملکالتجار ایران و از دوستان نزدیک میرزا تقیخان امیرکبیر بوده که سرای امیر در بازار تهران را به احترام و بهنام او بنا کرده است.
حاجحسین ملک در نهم ربیعالاول سال ۱۲۹۲ هجری قمری در منزل اجدادی خود واقع در تهران، چشم به جهان گشوده و از سال ۱۳۲۳قمری یا ۱۲۸۴خورشیدی مقیم مشهد شده و در نزدیکی همین باغ ملی برای خویش خانهای ساخته که اکنون نیز قسمتی از ساختمان آن برجاست و به خانه ملک شهرت دارد.
او پس از گذراندن عمری پر تلاش در مرداد سال۱۳۵۱ شمسی دار فانی را وداع گفت.
به فرمان مظفرالدین شاه «باغ ملی»، ملک شخصی حاج کاظم ملک شد
در کتیبه ای که در ابتدای باغ نصب شده ؛ نوشته است :
«به پاس اعمال خیر و خدمات نیکوکارانه جناب آقای حاجحسین آقای ملک که باغ ملی مشهد نیز از جمله موقوفات بیشمار معظمله میباشد، این لوح سپاس نصب گردید، تا ضمن حقشناسی از ایشان مشوّق دیگران در انجام کارهای خیر و عامالمنفعه باشد. شهریورماه۱۳۴۰٫ شهردار مشهد». و ایراداتش را گوشزد میکند که این باغ در حقیقت موقوفه نبوده و طی اتفاقاتی حاجحسین ملک آن را بخشیده است.
یکی دیگر از مراحم حاجحسین ملک به مردم مشهد، اهدای باغ چهار هکتاری مشهور به ملی در جوار ارگ است که قدیمیترین باغ عمومیمشهد بوده و هنوز هم تفرجگاه عامه مردم، بهخصوص بازنشستههاست.
متأسفانه زمان دقیق و نحوه واگذاری این باغ معلوم نیست. آنچه مسلم است، این باغ ابتدا متعلق به حکام خراسان و دولت مرکزی بوده و در سال۱۳۱۹ قمری ازسوی مظفرالدین شاه قاجار به حاجکاظم ملکالتجار واگذار یا اهدا شده است. سند این فرمان مظفرالدینشاه، اینک در اداره املاک شهرداری مشهد وجود دارد، اما اینکه این باغ چه زمان در اختیار شهرداری، یا به قول قُدما «بلدیه» قرار گرفته، معلوم نیست!
اولین ارگ مشهد مرز باغ ملی بود
در اسناد آمده گردشکنندگان بیشتر عصرها تا اوایل شب به آن رجوع میکردند و اکنون در آن شعبهای از کافه اتحاد که کافهای است موزیکال، دایر است و قنات رکنآباد، آن را مشروب و قنات شیخ فقط از آن عبور میکند.
در تاریخ عنوان شده در قدیم این محل باغ وسیعی بوده موسوم به باغ ایالتی و ارگ که گرد آن را بارویی احاطه میکرده.
شهر مشهد بر خلاف دیگر شهرها ارگ نداشت و حرم مطهر همواره نقش ارگ را برای آن بازی میکرد؛ یعنی در تصرفها همیشه اول شهر فتح میشد و در آخر حرم به تصرف درمیآمد. آن زمان که یک سیستانی مشهد را به دست گرفت، با سیستم این شهر آشنا نبود بنابراین اولین ارگ مشهد را او در این قسمت بنا کرد.
سپیدارهای باغ ملی را غلامحسین صاحباختیار کاشت
نخستینبار آقای غلامحسین صاحباختیار کاشانی درختهای سپیداری را که هنوز بخش بزرگی از آنها باقی است، در دور قسمتی که اکنون باغ ملی نامیده میشود، کاشت و در واقع باغ ملی را ایجاد کرد. بعدها مرحوم سلطان حسین میرزا نیرالدوله در زمان ایالت دوم خود در خراسان(حدود سال ۱۳۳۳قمری یا ۱۲۹۳خورشیدی) آن را آباد کرد. در سالهای بعد اداره بلدیه در این باغ اصلاحاتی نموده و عمارت زیبایی در آن بنا کرد که همواره ازبهترین گردشگاههای شهر بوده است.
برای باغ ملی وقفنامهای نیست، اما اهدایی ملک است
چگونگی روند واگذاری یا تعلق باغِ پدری حاجحسین ملک به بلدیه مشهد، این است که شهرداری در سال۱۳۰۹ خورشیدی(که ثبت املاک دایر شده) تقاضای ثبت باغ ملی را به نام خود کرده و در سال۱۳۱۱ سند مزبور صادر شده است. ظاهراً سالها بعد شهرداری معارضانی یافته، در نتیجه از حاجحسین ملک ملک تقاضا کرده تا اسناد مربوط به مالکیت آن را در اختیار شهرداری قرار دهد.
حاجحسین ملک نیز چنین کرده و فرمان مظفرالدین شاه را(توسط پیشکار خود آقای مکرم) به شهرداری فرستاده، متقابلاً تقاضا کرده در محلی از باغ نوشتهای مبنی بر بخشش وی نصب شود. به این سبب شهردار وقت مشهد(آقای رضا سجادی) نامهای به تاریخ ۲۰فروردین به استاندار مینویسد و مراتب را گزارش میکند. استاندار نیز موافقت خود را ضمن تشکر از آقای ملک اعلام می کند. به این سبب در سال۱۳۴۰ لوحهای سنگی به ابعاد تقریبی ۶۰ در۸۰ سانتیمتر تهیه و در مدخل باغ ملی نصب میشود.
این باغ که در سال۱۳۵۰ بهای تقریبی آن ۲۰میلیون تومان برآورد شده و زمین آن ۴۰هزار مترمربع وسعت داشته، اکنون بر اثر دستدرازی برخی نهادها به ۲۶هزار متر کاهش یافته، بخشی از زمین باغ ملی در سالهای اخیر به اتاق بازرگانی اختصاص یافته، در انتهای آن هم صداوسیما برای خود استودیو ساخته است. باوجود این همه ناملایمت و جبر زمانه در نادیده گرفتن ارزش این میراث معنوی و ملی شهرمان همچنان «باغ ملی» از استراحتگاهها و تفرجگاههای مرکزی شهر مشهد، بهخصوص برای پیران و بازنشستگان محسوب میشود و همواره در فهرست گردشگری شهری حرف اول را میزند.
* فرمان مظفرالدین شاه
«فرمان همایون شد آنکه، چون جناب جلالت مآب فدوی زاده دولت گردون قباب حاجی محمدکاظم ملکالتجار ممالک محروسه از قدیمیچاکران آستان معدلت ارکان است و همواره رعایت حالش منظورنظر اکسیر اثر، لهذا یک قطعه باغ واقعه در مشهد را که متعلق است به دیوان همایون اعلی و محدود است به حدود اربعه ذیل : حدّی به باغ حاجی معتمدالتولیه، حدّی به حصار باروی شهر، حدّی به ممرِّ عامِ میدان بزرگ ارگ و حدّی به خندق بزرگ، به ملکیت ابدی به مشارالیه مرحمت فرمودیم که ملک طلق خوددانسته، در وقف و حبس و انتقال و سایر عقود شرعیه» مختار باشد………، در تاریخ ذیحجه الحرام بارس ئیل سنه ۱۳۱۹٫
منابع :
دانشنامه مشهد الرضا
(برگرفته از کتابخانه و مرکز اسناد شورای اسلامیشهر مشهد)
پاسخ دهید