در سال ۱۲۷۹ هجری شمسی یک موتور برق ۱۲ اسبی ۱۱۰ ولت از خارج از کشور خریداری و در “بالا خیابان مشهد” نصب شد تا برای روشنایی حرم مطهر حضرت امامرضا(ع) مورد استفاده قرار گیرد. اما اولین مجوز تاسیس یک کارخانه برق در کشور به یک بازرگان ایرانی به نام حاجحسین آقا امینالضرب داده شد .
درسال ۱۲۸۱ موتور برق دیگری به قدرت ۲۵ اسب خریداری ودرکنار مولد اولیه نصب گردید. پس از نصب مولد فوق وضعیت برق مشهد حدود ۳۰ سال دچار رکودشد تااینکه طی سالهای ۱۳۱۵-۱۳۱۴ یکدستگاه مولد به قدرت ۲۴ اسب باجریان مستقیم خریداری شده که جهت آستانقدس رضوی درخیابان طبرسی نصب گردید. چند سال بعدنیابت تولیت وقت آستانقدس ، آقای اسدی نسبت به خریددو دستگاه مولد بنز آلمانی با سه سیلندر و به قدرت ۱۱۰ اسب اقدام کرد که یکی در شیر و خورشید جهت تامین برق سینما وخیابانهای اطراف ودیگری درخیابان طبرسی نصب وبه بهره برداری رسید. مولدین نصب شده منحصر جهت روشنایی حرم و عمارات آستانقدس رضوی بوده واهالی شهر مشهد فاقد برق بودند. چون مردم به تدریج نیازبه نیروی برق را احساس می کردند وخواستار آن بودند عده ای دراین زمینه سرمایه گذاری واقدام به تولیدوفروش برق نمودند . از جمله آقای جعفرزاده که نامبرده ابتدا کارخانه آستانه واقع درکوچه چراغ برق را اجاره وبعد از آن یکدستگاه مولد ۲۴ اسب ۲۲۰ ولت باجریان مستقیم وارد کرد ودر کوچه چهار باغ نصب نموده وبه خیابان نادری وبازار برق می داد. البته برق مزبور شعله ای بود وبدون کلید قطع وصل مستقیم از کارخانه روشن وخاموش می شد وماموری داشت که شب به شب در ازای هرلامپ ۴۰ وات یک عباسی از مصرف کنندگان وصول میکرد .
صاحب این کارخانه برای اینکه بهره بیشتری از سرمایه خود ببرد اقدام به احداث کارخانه آردی نمودتااز برق روز استفاده کند همزمان مولدی دیگری در گوشه و کنارشهرنصب وراه اندازی گردید از جمله یکدستگاه مولد دوازده اسب که درپایین خیابان دالان حاج سید محمد خباز نصب وبرق تعدادی مغازه را تامین میکرد و مولد دیگری به قدرت ۲۵ اسب در عیدگاه نصب وجهت تامین برق منازل تجار منطقه که اغلب یهودی بودند مورد استفاده قرار گرفت .
اقدام اساسی ومجدانه دیگر دراین زمینه ایجاد شرکت نخریسی وبرق خسروی بود که درسال ۱۳۱۴ باسرمایه اولیه بیست وچهارمیلیون ریال (۴۸۰۰۰ سهم پانصد ریالی ) در زمینی به مساحت ۵۴۰۰مترمربع تاسیس یافت . شرکت عمومی برق مشهد در دی ماه ۱۳۱۸ به شرکت خسروی منتقل گردید وشرکت مزیور درسال ۱۳۱۹ یکدستگاه مولد دیگر رابه قدرت ۶۰۰ کیلووات که سوخت آن ذغال سنگ به همراه ملاس چغندر بود راخریداری ونصب کرد.احتیاج مبرم و روز افزون مردم به برق موجب گردید تامدیرعامل کارخانه برق خسروی برای خرید موتوربرق درزمان جنگ همراه بایکی از مهندسین خود عازم اروپا شده و سه دستگاه مولد باسوخت گازوئیل هریک به قدرت ۶۰۰ کیلووات خریداری نمایدتا اینکه ظرف مدت ۱۴ ماه نصب واز آن بهره برداری شود ولی به علت جنگ واینکه کارخانه سازنده سفارشات زیادی داشت توفیق وفابه وعده نیافت وبالاخره بعداز سی و دوماه تحویل داد که آنرادر میدان رودکی ( فلکه برق ) محل فعلی شرکت نصب نموده و بهره برداری از آن آغاز شد . بااین همه بازهم نیروی برق تولیدی کفاف نمی کرد وتقاضا از عرضه بیشتر بودوعلیرغم خاموشی نوبتی کارخانه ، واگذاری برق بازار سیاه پیداکرد .
درسال ۱۳۳۱ شرکت خسروی یکدستگاه مولد به قدرت ۷۵۰ کیلووات خریداری ونصب کرد وخاموشی نوبتی برطرف شد ، البته تقاضاها باتوجه به وسعت شهر از طرفی و بالارفتن سطح فکر مردم از طرف دیگرهمچنان رو به فزونی بود، باوجود این، شرکت خسروی تنها کاری که می توانست انجام دهد مقاومت دربرابرتقاضاها وتوصیه ها و تلاش برای جلوگیری از خاموشی نوبتی مجدد بود ولی اکثریت مردم درمحرومیت از نعمت برق بسر می بردند. درسال ۱۳۳۶ بین شرکت خسروی وشهرداری مشهد حسن تفاهمی به وجود آمد وسازمان برنامه هم که موظف به تامین وتکمیل برق شهرستانهاشده بود مساعدت خود باشهرداری را موکول و مشروط به مشارکت باشرکت خسروی نمود وشرکت خسروی برای آنکه شهر مشهد از مساعدت سازمان برنامه محروم نماند باشهرداری همکاری ودر مرداد ماه ۱۳۳۶ باآن سهیم شد وشرکت جدید بنام شرکت سهامی برق مشهد به وجود آمد ومدیریت عامل شرکت به آقای مهندس جواد شهرستانی سپرده شد. آن شرکت توانست باخریدن مولدهای مختلف نیروی برق شهر رااز ۲۳۰۰ کیلووات به بیش از ۱۰۰۰۰ کیلووات افزایش دهد وبازار سیاه رادرهم بشکند و به منظور صرفه جویی درمصرف سوخت شرکت مزبور، قطعات لازم برای تبدیل سوخت مولدها ازگازوئیل به مازوت راسفارش داده وپس از دریافت قطعات درخصوص نصب و بهره برداری از آن اقدام نمایدومتعاقب آن برای جلوگیری از کمبود نیروی برق ، سومین دستگاه مولد ، به قدرت ۲۲۲۵ کیلووات راکه باسوخت مازوت کار می کرد سفارش داد واین مولد پس از تاسیس شرکت برق منطقه ای خراسان نصب شد.
به منظور بهبود وضعیت برق ایران ، سازمانی بنام سازمان برق ایران بااساسنامه مربوط که به تصویب هیات دولت رسیده بود به وجود آمد واداره امور توسعه وتقویت برق کلیه نقاط کشور رابرعهده گرفت .خوشبختانه شهر مقدس مشهد اولین شهر ایران بود که داوطلبانه قرارداد مدیریت وتوسعه برق مشهدراباسازمان مزبور درآبان ماه ۱۳۴۲ به امضاء رسانید وبرق مشهد سروصورت نوینی بخود گرفت . سپس وزارت آب وبرق برای تاسیس شرکت برق منطقه ای خراسان اقدام نمود ودر خرداد ۱۳۴۳ اولین مدیرعامل شرکت تعیین شد. پس از تحویل تاسیسات تولیدی نیروگاه مشهد درآذرماه ۱۳۴۹ شرکت برق منطقه ای خراسان تاسال ۱۳۶۵ به جز تولید توسط واحدهای دیزلی نصب شده درشهرستانها ، قسمت اعظم انرژی مورد نیازمشترکین رااز شرکت توانیر خریداری می نمود.
درسال ۱۳۶۶ براساس مصوبه مجمع عمومی کلیه تاسیسات تولیدی منطقه شمالشرق شرکت توانیر به شرکت برق منطقه ای خراسان واگذار واین شرکت عهده دار تولید، انتقال وتوزیع نیروی برق دراستان خراسان گردید.
درسال ۱۳۷۱ به منظور واجرای ساختار جدید سازمان ، تاسیس شرکتهای وابسته شروع وهم اینک ۱۴شرکت تحت عناوین شرکت توزیع نیروی برق استان خراسان :
▪ شرکت توزیع نیروی برق شهرستان مشهد،
▪ شرکت مدیریت تولید برق طوس ،
▪ شرکت مدیریت تولید برق مشهد ،
▪ شرکت فنی طوس نیرو،
▪ شرکت احداث تاسیسات انتقال نیرو ( اتانیر) ،
▪ شرکت نصب وتعمیرات نیروی خراسان (نتن )،
▪ شرکت مهندسی مشاور نیروی خراسان (منیران )،
▪ شرکت حسابرسی و خدمات مالی اداری نیروی خراسان (حسانیر)،
▪ وشرکت خدمات پشتیبانی نیرو درسه بخش
نیروگاه مشهد (در شرق مشهد و در ابتدای بلوار سرخس، تأسیس ۱۳۴۳)، یکی از نیروگاههای ایران از نوع حرارتی با ظرفیت اسمی تولید ۳۷۶ مگاوات که به علت غیرفعال بودن دو واحد الین، این مقدار به حدود ۳۰۸ مگاوات میرسد. [۱]
نیروگاه مشهد قدیمیترین واحد نیروگاهی استان خراسان است.[۱]
این نیروگاه شامل ۸ واحد تولید برق است که ۴ واحد آن بخار و ۴ واحد آن گازی است. واحدهای بخار شامل دو واحد الین و دو واحد اشکودا، و واحدهای گازی شامل دو واحد بیبیسی و دو واحد آلستوم میشوند. [۱]
تاریخچه
نیروگاه مشهد در سال ۱۳۴۳ رسماً تأسیس و در سال ۱۳۴۷ با دو واحد بخار الین، هر کدام به ظرفیت ۱۲٫۵ مگاوات، آغاز به کار کرد. در سال ۱۳۶۱ به علت وقوع حادثهای در واحد شمارهٔ یک الین، این واحد به علت واردآمدن خسارات عمده به توربین و ژنراتورش از مدار خارج شد. در سال ۱۳۶۳ ظرفیت تولید این نیروگاه به ۳۹۴ مگاوات رسید. واحد شمارهٔ دو الین تا سال ۱۳۷۵ در مدار قرار داشت اما بنا به بعضی ملاحظات این واحد نیز از تولید خارج شد.[۱]
تولید هزمان برق و انرژی
نیروگاه مشهد در تلاش است تا با استفاده از سیستم CHP (تولید همزمان گرما و برق)، گرمایش مورد نیاز حرم امام رضا را در فصول سرد سال برعهده بگیرد. قرار است تا آب داغ شده توسط خروجی دودکش نیروگاه، از طریق لوله به حرم مطهر انتقال داده شود. این طرح که هم اکنون در مرحله اولیه تحقیقاتی است، میتواند راندمان این نیروگاه را افزایش دهد.[۲]
- منبع :
- سازمان آموزش و پرورش استان خراسان
- مدیریت تولید برق مشهد». ای کسب. بازبینیشده در ۴ اردیبهشت ۱۳۹۱.
- یروگاه مشهد بهدنبال راهاندازی CHP برای تامین گرمایش مورد نیاز حرم امام رضا (ع)
برق مشهد در میان اسناد و خاطرات
غلامرضا آذری خاکستر
نمايي از کارنه برق و پرسنل آن
در ۱۱۷ سالی که از ورود اولین ژنراتور برق به مشهد میگذرد، این شهر تحولات مختلفی را در صنعت برق شاهد بوده است. پیشینه پژوهش در ارتباط با برق مشهد حاکی از آن است تا کنون کتاب یکصد سال تاریخ صنعت برق خراسان[۱] و چند مقاله در این زمینه نوشته شده است. از بدو تأسیس شرکت برق تاکنون مدیران مختلفی این شرکت را اداره کردهاند و کارمندان مختلفی در این صنعت مشغول به کار و خدمت به مردم بودهاند. ثبت خاطرات و تجربیات این عده میتواند کمک کند تا تاریخ صنعت برق تدوین و منتشر شود. طی سالهای گذشته با تعدادی از عوامل صنعت برق مشهد به خصوص با نخستین تکنسینها و کسانی که در شرکت برق خسروی مشهد مشغول به کار بودهاند مصاحبههای انجام داده که در آرشیو تاریخ شفاهی مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری میشوند. میتوان گفت از نسل اول کسانی که خدماتی در برق مشهد داشتهاند به جز منابع مکتوب و اسناد، اشخاصی باقی نماندهاند. ولی تعداد اندکی از نسل دوم صنعت برق مشهد که از سال ۱۳۱۵ش به بعد در مراکز برق مشهد مشغول خدمت بودهاند، وجود داشتند که با آنها مصاحبههایی در قالب طرح تاریخ شفاهی شرکت نخریسی و نساجی و برق خسروی خراسان انجام شده است. مطالبی همچون وضعیت برق در گذشته، شرکتهای خصوصی برق، نحوه برقرسانی به منازل و اتفاقات برق و … از موضوعات این مصاحبهها هستند.گردآوری هزاران برگ از سوابق برق خراسان در مرکز اسناد موجب شده تا منابع مهمی برای تدوین تاریخ شفاهی صنعت برق وجود داشته باشد. این اسناد حاوی اطلاعات مهمی از جمله خرید دستگاهها و برقرسانی به منازل و چگونگی واگذاری برق به اشخاص مختلف است. از دیگر اطلاعات ارزشمندی که در این اسناد وجود دارد؛ مسائلی همچون حقوق و دستمزد کارکنان، هزینه انشعاب برق و درخواستهای متفاوتی است که از سوی عموم مردم برای برقرسانی به منازلشان ارایه شدهاند.
با توجه به وجود پیشینه و اسناد صنعت برق مشهد و بازنشسته شدن تعدادی از مهندسان و کارکنان شرکت برق، طراحی و انجام طرح تاریخ شفاهی برق مشهد میتواند کمک شایانی به ثبت این موضوع کند.
در عهد قاجار، ناصرالدینشاه و مظفرالدینشاه با سفر به اروپا با فناوریهای جدید تا حدی آشنا شدند و در برخی موارد، لوازمی را نیز بهعنوان تحفه به همراه خود آوردند. مولدی که برای اولینمرتبه در شهر مشهد و خراسان وارد شد، مخصوص حرم مطهر امامرضا(ع) بود.[۲] حاجیمحمدباقر میلانی، معروف به رضایوف این دستگاه را در زمان مظفرالدینشاه قاجار[۳] خریداری و تقدیم آستان قدس رضوی کرد. این مولد برق را در محله بالاخیابان، نزدیک بست علیا (کوچهای که از آن زمان به همین مناسبت به نام کوچه چراغ برق معروف است) نصب کردند. این کارخانه که با زغالسنگ کار میکرد، یک ماشین بخار دوازده اسبی ساخت انگلستان بود با یک مولد برق با نیروی۶۰۰/۶ کیلووات و فشار ۱۱۰ ولت.[۴] برق حاصل از این مولد، علاوهبر روشنکردن حرم مطهر حضرت رضا(ع) و سایر عمارات و ابنیۀ متبرک، قسمتی از بالاخیابان را نیز روشنایی میبخشید. در سال ۱۲۸۱ موتور برق دیگری را که حاجامیر رضوی معروف به چراغ برق، بهقدرت ۲۵ اسب بخار خریداری کرده بود، در کنار این مولد نصب شد. این دو مولد، حدود سیسال تنها تأمینکنندههای نیروی برق شهر بودند.
در سالهای بعد، چون این مولدها دیگر جوابگوی برق رواقهای حرم مطهر و صحنین و بستین و مسجد گوهرشاد نبود، موتور دیگری در ابتدای خیابان طبرسی راهاندازی شد.[۵] یکی از زائرانی که در سال۱۳۰۵ش از بمبئی به مشهد آمده در اینباره مینویسد: «روشنایی روضۀ مبارکه در شب بهوسیلۀ یک ژنراتور برق انجام میگیرد که مادر آقاخان آن را اهدا کرده است.» مادر آقاخان محلاتی به نام بیبیشمسالدوله، زنی متدین و ساکن هندوستان بود. وی یک دستگاه مولد بلاکستون خرید و تقدیم آستان قدس رضوی کرد. این مولد که ۲۴ اسب بخار قدرت داشت و جریان مستقیم تولید میکرد، درخیابان طبرسی نصب شد.
وجود چند مولد برق در مشهد و پیبردن به فایدههای روشنایی برق موجب شد که مردم بهتدریج احتیاج به نیروی برق را احساس کنند و طالب آن شوند. این نیاز عمومی، عدهای را علاقهمند ساخت که در تولید و فروش نیروی برق سرمایهگذاری کنند. اولین کسی که در این راه اقدام کرد آقای جعفرزاده بود. وی در ابتدا کارخانه برق آستان قدس، واقع در کوچۀ چراغ برق را اجاره کرد و بعد یک دستگاه مولد بلاکستون ۳۴ اسب ۲۲۰ولت با جریان مستقیم را خریداری و در محلۀ چهارباغ نصب کرد. هزینهای که از مشترکان گرفته میشد، بر حسب تعداد شعله بود.
محمد مهدی باروحی متولد ۱۳۰۹ مشهد در ارتباط با سابقه روشنایی در مشهد چنین بیان کرده است:
«در گذشته اکثر مردم از لامپها استفاده میکردند، لامپ پنج، هفت و ده که بعدها چراغ توری آمد که به آن چراغ زنبوری میگفتند. عصرها یک مأمور بلدیه گالن کوچک نفت دستش بود و با نردبان از ستونهایی که در معابر گذاشته بودند بالا میرفت و بالای ستون یک لوله فلزی بود با یک فتیله پنبهای که مقداری نفت داخل آن میریخت و چراغ را روشن میکرد. معمولاً تا اوایل شب کوچهها و خیابانهای اصلی شهر نور کم سویی از آن چراغها داشتند. اولین برقی که تو مشهد عمومیت پیدا کرد، برق کارخانه نخریسی بود. وقتی توربین کارخانه راه افتاد قسمتی از خیابانهای مشهد را برق دادند.»[۶]
شرکت برق
بر اساس گزارش کتاب مکتب شاهپور، در سال ۱۳۱۳ش در شهر مشهد ۲۲ دستگاه چراغ برق وجود داشته است که حدود بیستهزار چراغ ۲۵ شمعی را میتوانسته تأمین کند. از این تعداد چراغ، فقط در حدود ۸۴۰۰ چراغ ۲۵ شمعی مصرف میشده است.[۷]
تا پیش از سال ۱۳۱۴ش برق مشهد بهوسیلۀ چندین کارخانه که هریک متعلق به صاحب مخصوصی بود، تأمین میشد و قیمت برق نیز به لحاظ رقابت مالکان کارخانجات از کیلوواتی دو تا چهار ریال بود. روشنایی بیوتات آستان قدس هم از طریق دو دستگاه ماشین متعلق به خود آستان قدس رضوی تأمین میشد.
در اوائل سال ۱۳۱۶ش شهرداری مشهد مالکین کارخانجات برق را ملزم نمود که شرکتی تشکیل دهند تا قیمت برق به یک نرخ عرضه شود و با گردآوردن سرمایه کافی احتیاجات روز افزون برق شهرمشهد را تأمین نمایند. طبق گزارش پاکروان، استاندار خراسان، زمینههای تأسیس این شرکت به این نحو فراهم گردید:
دفتر مخصوص شاهنشاهی، ۱۶ فروردین ۱۳۱۶
سابقاً حسبالامر قرار بود که از طرف آستان قدس در مشهد تأسیس کارخانۀ برق دائم بشود، ولی بعداً مقرر فرمودند که شهرداری مشهد عهدهدار انجام این منظور گردد. شهرداری هم با شرکت کل ساختمان ایران طرح قراردادی در این باب ریخته بود، ولی اکنون که شرکت ساختمان در مشهد منحل شده، انجام امر معوق مانده و فعلاً وضعیت روشنایی مشهد بسیار بد است. برای اینکه عجالتاً و تا موقعی که کارخانۀ بزرگ و برق دائم در مشهد تأسیس شود، به این وضعیت ناگوار خاتمه داده شود و تا اندازهای ترتیب روشنایی مشهد اصلاح گردد، شهرداری با صاحبان کارخانجات برق مشهد مذاکره نموده که شرکتی بین آنها بهطور موقت تشکیل داده شود تا بعضی اصلاحات بهعمل آید که عجالتاً حوائج روشنی شهر تا حدی تأمین گردد.
چون آستان قدس دارای موتورهایی است که قسمتی از قوۀ مولدۀ آنها به صرف داخلی آستانه و بقیه به مصرف فروش میرسد، با شرکتی که در شرف تأسیس است، مذاکره شده که در مقابل واگذاری موتورها و لوازم موجوده، شرکت مزبور روشنایی کلیۀ بیوتات متبرکه و مؤسسات آستانه را که فعلاً بهوسیلۀ موتورهای مزبور روشن میشود، تعهد نماید و همچنین درآمد فعلی آستانه را از کارخانه برق، بهواسطۀ دادن سهام ممتازه تأمین کنند. به نظر اینجانب عملی شدن این منظور از هر حیث به نفع آستان قدس بوده، گذشته اینکه عدۀ کارکنان کارپردازی آستان قدس که مأمور اداره کردن کارخانۀ چراغ برق هستند، تقلیل یافته، حقوق آنها صرفهجویی خواهد شد. منافع آستان قدس نیز تأمین گردیده، مساعدتی نیز به تنظیم و اصلاح روشنایی شهر خواهد شد.
متمنی است مراتب را به عرض پیشگاه مبارک اعلیحضرت همایون شاهنشاهی رسانیده و در صورت تصویب تلگرافاً ابلاغ فرمایند که قرارداد و شرکتنامه که تنظیم شده است، امضا و برنامۀ شرکت عملی گردد.
نایب تولیت عظمی[۸]
در ۲۱ بهمن ۱۳۱۷ بین هارطونیان رئیس شرکت سهامی برق خراسان و آقای کوزهکنانی و درودی از شرکت خشکبار خراسان قراردادی منعقد شد تا از محل ارز حاصل از صادرات ۵۰۰ تن کشمش بههامبورگ، تعدادی دستگاه مولد برق از آلمان خریداری شود. همچنین عبدالجواد جعفرزاده از اول اردبیهشت ۱۳۱۸ طبق قراردادی با شرکت سهامی برق خراسان یک دستگاه موتور بلاکستون ۹۵ آمپر ۱۱۰ولت را به شرکت برق به مبلغ ماهیانه ۱۵۰۰ریال اجاره داد.
در سال ۱۳۱۸ اقدامات اساسی برای ایجاد شبکۀ برق مشهد به عمل آمد که مهمترین آنها، ایجاد شرکت نخریسی و برق خسروی بود. این شرکت در سال ۱۳۱۶ش با سرمایۀ۱۸۰۰۰۰۰۰ ریال (= ۳۶۰۰۰ سهم ۵۰۰ ریالی)، در زمینی به مساحت ۵۴۰۰۰ متر مربع در میدان رودکی تأسیس شد. چون شرکت برای کارخانۀ خود توربینی وارد کرده بود که قدرتش۹۰۰ اسب بود و بیش از نیاز خود نیروی برق اضافی داشت، آقای پاکروان استاندار وقت به این شرکت دستور داد تا با شرکت عمومی برق شهر مشهد همکاری کند و مازاد برق خود را به مردم واگذار کند.
در سال ۱۳۱۹ش شرکت عمومی برق شهر هرچند میتوانست خود را اداره کند، با این حال خسارات زیادی هم دیده بود و ماشینهای آن هم بهعلت تولید زیاد فرسوده شده بودند. از سوی دیگر، شرکت خسروی که سرمایهدار جدید بود و محصولاتش هم به علت جنگ جهانی دوم فروش خوبی داشت، شرکت برق را با شرایط سنگینی به نفع آستانه به شرکت خسروی تحمیل کرد. یعنی ابتدا شرکت عمومی را آستانه خریداری و سپس به بهای نازلی به شرکت خسروی فروخت و آستانه نیز بر سهام خود در شرکت خسروی از این بابت مقداری افزود. طبق قرارداد منعقده، شرکت متعهد گردید، تمام برق مصرفی آستانه را بهطور مجانی بدهد.
در سال آخر جنگ جهانی دوم آقای محمود فرخ رئیس هیئت مدیره و مهندس ابوذر متصدی کارخانه از طرف شرکت انتخاب شدند تا به اروپا رفته، از انگلستان موتورهای برق خریداری کنند. پس از هشتماه آنها توانستند سه موتور کروسلی دیزل که هرکدام ۱۰۶۵ اسب بخار قدرت داشت، خریداری کنند. با گستردهشدن فعالیت شرکت برق خسروی تا سال ۱۳۲۸ش، این شرکت دارای هفتدستگاه مولد برق بود که متوسط تولید برق سالیانۀ این دستگاهها در حدود۲۶۰۰۰۰۰ کیلووات بوده است.
محمد زمردی متولد ۱۳۰۱ش مشهد که از کارمندان قدیمی شرکت برق مشهد است که از سال ۱۳۱۸ش با حقوق ماهی ۶ تومان به استخدام کارخانه نخریسی و نساجی خسروی خراسان درآمده است. او از سال ۱۳۲۹ با حقوق ماهی ۱۲۵ تومان در شرکت برق مشهد بعنوان تحصیلداراستخدام میشود. وی روند دریافت هزینههای مربوط به مشترکان برق را چنین بازگو کرده است.
«در حدود ۲۰۰ مشترک برق داشتم، هر روز به درب منازل کسانی که برق داشتند میرفتم و پول برق را معمولاً به سختی جمعآوری میکردم. هر چه پول روزانه جمعآوری میکردم عصرها مأمور بانک میآمد و به او تحویل میدادم و رسید پرداختیها را میگرفتم. ماهانه حدود هفت تا هشت هزار تومان کل پول برق مشترکان محدوده من میشد. کل مشهد هشت تحصیلدار برق داشت. پس از مدتی پستهای برق در محلات مختلف گذاشته شد و مردم برای پرداخت هزینهها به ما مراجعه میکردند. حدود شش سال تحصیلدار برق بودم، بعد سرپرست تحصیلدارها شدم که حدود هشت نفر زیر نظرم کار میکردند. قبض کنترها را کنترل میکردم و اگر اشتباهی داشتند رفع میکردم. زمانی که شرکت برق توسعه پیدا کرد شغل تحصیلداری جمع شد و مردم هزینههای مصرفی برق را با مراجعه به بانکها پرداخت میکردند. “[۹]
آقای باروحی از برق هارتونیان و برق بازار اطلاعاتی مختصری به این شرح ارائه دادهاند:
«برقهای کوچک هم در گذشته در مشهد وجود داشت. در انتهای کوچه دارایی یک دیزل کوچک بود که مالکیت آن با هارتونیان بود. این برق هم جزو اولین برقهای مشهد است که برق محدوده کوچکی از ارگ مشهد را تامین میکرد. همچنین برق بازار، برق کوهسنگی و عشرتآباد هر کدام قسمتی از خانههای اطرافشان را برق میدادند.»[۱۰]
از سال ۱۳۲۹ش موتورهای فرسوده و متفرق جمعآوری و دستگاههای جدید و قویتری خریداری شد که عبارت بودند از: سه موتور دیزل هریک دارای ۱۰۶۵ قوه اسب، یک موتور دیزل دارای ۹۰۰ اسب، دو موتور دیزل دارای ۱۱۵ اسب بخار ویک موتور اشکودا دارای ۷۵ قوه اسب در خیابان کوهسنگی که در مجموع ۴۴۰۰ قوه اسب بخار میشد. در سال ۱۳۳۴ش در مجموع مقدار تولید برق مشهد به ۴۷۹۵۲۰۰کیلو وات میرسید.
براساس گزارش آقای ریاضی در سال ۱۳۳۴ش، بهای برق در مشهد در مقایسۀ با تهران، خیلی گران و به قرار کیلوواتی ششریال بوده، در حالیکه در تهران روز دو ریال و شب سه ریال بوده است.[۱۱] تحولات صورت گرفته در برق مشهد در گذشته قابل توجه هستند. برقهای خصوصی با رقابت با همدیگر سعی در ارائه برق به محدوده خودشان داشتند. برق عشرتآباد از جمله برقهای خصوصی و مهم مشهد در گذشته بوده است. محمد رسول فهمیده از کارمندان این شرکت جریان استخدام و سابقه برق جواهری را این گونه بیان میکند:
«برق جواهری در حدود سال ۱۳۳۶ش تأسیس شد. ابتدا من به عنوان کارگر بنایی در محل ساختمان شرکت برق جواهری مشغول کار بودم و سقف موتورخانه کار میکردیم. یکی از مهندسها من به کارخانه برق برد و با ماهی ۱۵۰ تومان در برق جواهری مشغول کار شدم. آقای رحمانی و جواهری به شراکت این کارخانه را تأسیس کردند. سپس کارخانه یخ هم راهاندازی کردند. در برق جواهری هم کنتور نویس بودم، هم برقرسانی اعم از سیمکشی را انجام میدادم. برق جواهری بهترین برق بود. چون یک موتور بلاگستون داشتیم. شبها سه موتور را روشن میکردیم و از آنجا در تأمین روشنایی به برق خسروی کمک میکردیم. کنتورهای برق جواهری ارزانتر بودند و همان روزی که مشتری درخواست کنتور میداد برق وصل میشد. تا آن زمان کنتورهای برق سه هزار تومان بودند. برق جواهری موجب شد تا قیمت کنتورها کمتر شود به طوری که هر کنتور را دویست تومان به فروش میرساندیم و حق نصب هم ۱۵ تومان بود. این هزینه را به صورت اقساط از مشترکین میگرفتیم. حدود پنج هزار کنتور تک فاز داشتیم. برق جواهری بخشی از خیابان خواجه ربیع کوچه حسینباشی و تا سعدآباد تأمین میکرد. شرکت دو تا سیم بان، دو نفر مسئول موتورها و دونفر تحصیلدار داشت. همچنین دو نفر هم در کارخانه یخ عشرتآباد کار میکردند که هر قالب یخ دانهای دو تومان به فروش میرسید.»[۱۲]
آقای فهمیده علت جمع شدن و تعطیلی شرکت برق عشرتآباد را راهاندازی شرکت برق منطقهای میداند و از تنشهای بین آقای جواهری و مهندس شهرستانی مسئول شرکت برق مشهد خاطراتی را بیان کرده است. در واقع از لابلای خاطرات و اسناد باقی مانده از شرکت برق مشهد میتوان به نحوه گسترش برق در شهر مشهد و تحولاتی که فرا روی این صنعت بوده پی برد.
[۱] – سوالونی، غلامرضا و دیگران، (۱۳۸۴)، یکصد سال تاریخ صنعت برق خراسان. مشهد: شرکت برق منطقهای خراسان، معاونت تحقیقات و برنامهریزی، دفتر اطلاعات مدیریت و آمار
[۲] -عطاردی، عزیزالله، (۱۳۷۱)، تاریخ آستان قدس رضوی، جلد۱٫ تهران: عطارد ج۱، ص ۳۲۴
[۳] -جمالزاده، محمدعلی، (۱۳۳۵)، گنج شایگان یا اوضاع اقتصادی ایران. تهران: کاوه، ص ۹۵
[۴] -محبوبی اردکانی، حسن (۱۳۷۶)، تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران. به کوشش کریم اصفهانیان، جهانگیر قاجاریه. جلد ۳٫ تهران: دانشگاه تهران، ص۳۸۴
[۵] – ماهوان، احمد (۱۳۸۸)، تاریخ مشهد الرضا (ع). مشهد: سخن گستر، ص ۴۵۶
[۶] – مصاحبه با محمد مهدی باروحی، ۲۱/۱/۱۳۸۹
[۷] -مدرس رضوی، محمد تقی و دیگران (۱۳۸۶)، مشهد در آغاز قرن چهارده خورشیدی (مشهور به گزارش مکتب شاهپور) تصحیح و توضیح مهدی سیدی. مشهد: آهنگ قلم، ص ۱۷۳
[۸]- سازمان کتابخانهها، موزهها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، سند شماره، ۲۰۰/۸۹۸۴۷
[۹] – مصاحبه با محمد زمردی ۲۹/۱/۱۳۸۹
[۱۰] – مصاحبه با محمد مهدی باروحی. ۲۱/۱/۱۳۸۹
[۱۱] -ریاضی، غلامرضا (۱۳۳۴) راهنمای مشهد. مشهد: کتابفروشی زوار، ص۵۳-۵۴
[۱۲] – مصاحبه با محمد رسول فهمیده وطن دوست.
منبع مطلب دوم :تاریخ شفاهی
براساس قوانین نرمافزاری، درج مطالب فقط با ذکر منبع امکانپذیر است.
کلیه حقوق این پایگاه متعلق به ” دانشنامه مشهد ” می باشد
پاسخ دهید