- خراسان، عكاسان، قاجاريه، عكسها،كاخ موزه گلستان
مقدمه
تهيه عكس از زندگي اجتماعي، ابنيه تاريخي و وقايع تاريخي خراسان و به خصوص شهر مشهد در دوره قاجار بنا به دستور و حكم خود ناصرالدين شاه در دوره قاجار شروع شد و بعدها در مسافرت هاي خود ناصر الدين شاه به خراسان در فاصله سالهاي ۱۲۸۳تا ۱۳۰۰ه.ق. ادامه پيدا كرد و نهايتا با اعزام عكاس برجسته اين دوره يعني عبدالله قاجار به نواحي خراسان به اوج خود رسيد. اين عكاسان بنا به پشتوانه حكم رسمي خود از طرف ناصرالدين شاه و بنا به نبوغ ذاتي و فكري عكسهاي بسيار ارزشمندي از ابعاد مختلف زندگي اجتماعي مردم ، موقعيت جغرافيايي نواحي مختلف خراسان، آداب ورسوم ،بهداشت ونوع معيشت مردم ، موقعيت سياسي افراد و مسائل مذهبي و… بر جاي گذاشته اند كه جزو نفيس ترين اسناد تصويري خراسان و شهر مشهد به شمار مي رود.
جايگاه عكاسي در خراسان در دوره قاجار
هنر و صنعت عكاسي در خراسان بر اساس اسناد و مدارك باقيمانده و در مقايسه با شهرها و نواحي مختلف ايران از رشد متناسبي برخوردار بوده اگرچه هنر و صنعت عكاسي تا سالها در خراسان و شهر مشهد بصورت رسمي فعاليت خود را آغاز نكرده بود ولي اسناد تصويري بر جاي مانده از عكاسان مختلف در اين دوره نشان دهنده اينست كه با وجود هزينه بسيار بالايي كه عكاسي برخوردار بوده تعدادي از عكاسان ايراني و غير ايراني به تهيه عكس از اوضاع واحوال مردم خراسان و شهر مشهد در آن دوره پرداخته اند .
بطور مثال و بر اساس ياداشت هاي تاريخچه عكاسي ايرج افشار ، آنجا كه از ماليات عكاسي در خراسان ياد مي كند، به اين نكته پي ميبريم كه عكاسي در خراسان سال ها پيش از آن رواج داشته است .”ماليات عكاسي در خراسان در سال ۱۳۲۹قمري در سال بيست تومان بوده است و كتابفروشي پنج تومان . مطبعه سنگي ده تومان و مطبعه سربي شصت تومان” (شمسي، ۱۳۷۲، ۶۱-۶۰).
عكاسي خبري در خراسان
ناصرالدين شاه در نخستين رويارويي با عكاسي ، به زيركي دريافته بود كه اين فن جديد مي تواند همچون رسانه اي خبري –گزارشي، به او در در امر اداره و آگهي از اوضاع عمومي كشور ياري رساند . اين مطلب را مي توان از ماموريتي كه در سال ۱۲۶۶ ه.ق ۱۸۴۹م .براي عكسبرداري از سنگ نگاره ها و بناهاي تخت جمشيد به ژول ريشار داده بود ، دريافت.
فرستادن عكاس به نقاط مختلف ايران و از جمله خراسان در دوره قاجارادامه پيدا كرده و عكاسان مختلفي با هدف تهيه خبر و گزارش تصويري راهي خراسان و شهر مشهد شدند. تعدادي از اين عكاسان بنا به موقعيت هاي بوجود آمده به تهيه عكس و ثبت خاطرات و سفرنامه در طول دوران ماموريت خود پرداخته اند كه هركدام از اين موارد در جايگاه خود از ارزش بسيار بالايي در تاريخ خراسان و نواحي شرق ايران در دوره قاجار برخوردارمي باشد. تعدادي از اين عكاسان كه عكس هاي آنها در كاخ موزه گلستان موجود است به شرح ذيل مي باشد.
- جيانوزي
اولين عكاســي كه بنا به شرايط پيش آمده از شهر مشـهد و اماكــن تاريخـي و مذهبـي آن عكـس انداخته است آنتونيو جيانوزي[۲] افسر ايتاليايي مي باشد .
در حال حاضر قديمي ترين عكس هاي مربوط به مشهد،در موزه كاخ گلستان نگهداري مي شود كه در سال ۱۲۷۰يا ۱۲۷۵توسط جيانوزي ،افسر ايتاليايي كه در خدمت دولت ايران بوده عكسبرداري و به شاه تقديم شده است. شامل عكس هايي از ضريح ،رواق مطهر،گنبد و مقداري عكس ديگر از جمله مقبره خواجه ربيع ،مسجد شاه و مقبره هاي قديمي مي باشد (ترابي، ۱۳۸۳، ۳۵) .
از عكسهاي برجسته اين عكاس مي توان به عكس دورنماي حرم مطهر امام رضا(ع) ،نهر خيابان و بست پايين خيابان اشاره نمود كه از بالاي دروازه پايين خيابان گرفته شده و از درجه نفاست و ارزش بسيار بالايي برخوردار مي باشد و اين عكس به تنهايي بيانگر تمام ابعاد زندگي مردم شهر مشهد در دوران قديم مي باشد چرا كه با وجود تغييرات صورت گرفته شده در جوامع بشري و حتي در شهرهاي ايران بخصوص تهران هيچ تغيير و دگرگوني در بافت قديم شهر مشهد رخ نداده و تصويري بسيار نمايان از هويت اصلي شهر مشهد كه بهصورت يك (خيابان) از غرب به شرق كه از دوره صفويه به يادگار مانده است ، نشان مي دهد و در واقع از تحرك و جنب و جوش شهرهاي نوين صنعتي و سياسي د رآن خبري نيست.
-
عكس ۱: نمايي از نهر خيابان و بست پايين خيابان مشهد در دوره قاجار كه از دروازه پايين خيابان مشهد گرفته شده است. (عكاس : آنتونيو جيانوزي، تاريخ عكس : ۱۸۶۰ميلادي برابر با ۱۲۳۹شمسي)
- آقا رضا عكاسباشي
عكاس مخصوص ناصر الدين شاه كه در مسافرت اول ناصرالدين شاه به خراسان ۱۲۸۴-۱۲۸۳ه.ق جزو ملتزمان وهمراهان اردوي همايوني بوده و عكسهاي ارزشمندي از شهر هاي سرحدي خراسان و همچنين شهر مشهد برداشته شده است. مجموعه عكس هاي گرفته شده در سفر اول ناصرالدين شاه به خراسان يكصد وچهل و سه قطعه كه تقديم ناصرالدين شاه شده است.
آقا رضا عكاسباشي در طول سفر از جايگاه واحترام ويژه اي برخوردار بوده وخود شخص شاه (ناصرالدين شاه) نگاه ويژه اي به عكاس داشته است و در طول سفر هداياي ويژه اي از شخص شاه دريافت نموده است.
آقا رضا از منازل بين راه، شهرهاي بين راه، رجال (بعد از اعطاي القاب و بخشيدن خلعت)، حرم مطهر، حكام و كسبه و تجار و اماكن شهر مشهد و شهرهاي بين راه عكسهاي بسيار گرانبهايي را به يادگار گذاشته است. عكس هاي آلبوم ۲۲۴ كاخ موزه گلستان آلبومي است با جلد مخمل قرمز چفت و بست به ابعاد ۳۵در ۴۷سانتي متر و لبه طلايي شامل ۱۴۳ عكس كه آقا رضا در صفحه پاياني آلبوم به طور مشخص اطلاعاتي را در اختيار ما مي گذارد.
“…آلبوم فيگرافي سفر و سياحت. اعليحضرت قدرقدرت شاهنشاه ولينعمت كل ممالك محروسهي ايران روحنا… از دارالخلافه الي مشهد مقدس و از مشهد الي ورود به دارالخلافه كه جامع است از بناهاي قديم و اماكن مشرفه و اردوي همايوني و اشخاص به سعي كمترين غلام خانه زاد رضا پيشخدمت حضور مبارك و عكاس باشي دولت عليه اتمام پذيرفت از تاريخ ۱۵شهر ذي الحجه الحرام سنه ۱۲۸۳قمري الي ۲۲شهر جمادي الاولي سنه ۱۲۸۴هجري قمري. طهران در عكاس خانه همايوني…” (ترابي، ۱۳۸۳، ۳۵).
از جمله عكس هاي بسيار معروف آقا رضا عكاسباشي در اين سفر عكس حاج ملا هادي سبزواري نشسته دو زانو در وسط كادر و پس زمينه به طور كامل فضاي پشت تصوير را پر نكرده و فضاي منفي بدون وسواس انتخاب شده است.
شيوه عكاسي در اين دوره به صورت شيوه كلوديون[۳] مرطوب كه بسيار رايج در اين دوره بوده است و كيفيت عكسهاي آقا رضا نسبت به عكاسان ديگر در اين محدوه زماني بسيار مناسب مي باشد.
-
عكس ۲: نمايي از مدرسه ميرزا جعفر و بافت قديم ضلع شمال شرقي شهر مشهد در دوره قاجار، (عكاس: آقا رضا عكاسباشي، تاريخ عكس : ۱۲۸۳ قمري)
- منو چهر خان عكاس
منوچهر خان عكاسباشي درطول سفر دوم ناصرالدين شاه به خراسان در سال ۱۳۰۰ه.ق همراه اردوي همايوني بوده است ودر طول سفر از رجال وشهرها و اماكن تاريخي به تعداد ۲۵۵ قطعه عكس گرفته است. منوچهر خان عكاسباشي در طول سفر بر خلاف آقا رضا عكاسباشي در سفر اول از جايگاه و احترام زيادي برخوردار نبوده وخود شاه (ناصرالدين شاه) اهميت چنداني براي عكاس قائل نبوده است. چهار عكسدان سبز رنگ به شماره هاي ۲۱۹ و۲۹۶ و ۲۸۲ و۲۰۰ به ابعاد ۳۵*۵/۴۳ سانتي متر كه مجموعا شامل ۲۵۵عكس است حاصل اين سفر است.
منوچهرخان بر خلاف آقا رضا خيلي در قيد و بند مشخص كردن تاريخ عكاسي و مكان ها نيست و درآلبوم، يادداشتي از او به چشم نميخورد. اكثر تصاوير زيرنويس ديگري به خط ناصرالدين شاه دارد كه در سال ۱۳۰۸ موقعيت افراد را ذكر كرده است (ترابي، ۱۳۸۳، ۳۵). عكس هاي اين سه آلبوم از كادر بندي بهتري نسبت به آلبوهاي سفر اول برخوردار هستند.
عكس ۳: نمايي از ساختمان ارگ قديم شهر مشهد در دوره قاجار (عكاس : منوچهرخان عكاسباشي،
تاريخ عكس : ۱۳۰۰ قمري)
- ميرزا حسينعلي عكاسباشي
ميرزا حسينعلي از شاگردان دارالفنون بود. وي در اين مدرسه عكاسي را ياد گرفته و براي تكميل آن به اروپا فرستاده شد. او پس از بازگشت از سفر اروپا، عكاس مخصوص ناصرالدين شاه شد و چند زماني نيز مديريت عكاسخانه همايوني با او بوده است.
در سفر دوم ناصرالدين شاه به خراسان از شعبان تا ذيقعده ۱۳۰۰ه.ق. كه ميرزا حسينعلي در ركاب شاه بوده، در راه مشهد ۷۶ قطعه (اكنون ۷۰ قطعه باز مانده)، در توقف در مشهد ۹۵ قطعه (اكنون ۵۶قطعه) و در بازگشت به تهران ۸۱ قطعه (اكنون ۶۷ قطعه بازمانده) عكس گرفته كه همه آنها اينك در سه جعبه در آلبومخانه نگاهداري مي شود و نام عكاس به شكل : “خانه زاد ميرزا حسينعلي عكاس مخصوص حضور همايون” در كنار برخي از آنها ديده مي شود.
ولي جاي شگفتي است كه شاه با آن كه همه همراهان خود را در سفر نامه اش نام برده ، هرگز از ميرزا حسينعلي به عنوان عكاس ركاب ياد نكرده است (ذكاء، ۱۳۷۶، ۸۳).
- عبدالله قاجار
دومين عكاس مشهور و پركار ايراني (بعد از آقا رضا اقبال السطنه ) كه نمونه عكسهاي برداشته شده توسط او به فراواني در آلبوهاي گلستان و در دست خانوارها و اشخاص ديده مي شود، عبدالله ميرزا جهانگير فرزند جهانگير ميرزاي قاجار است (ذكاء، ۱۳۷۶، ۹۸).
گويا نخستين عكسبرداري عبدالله ميرزا به عنوان عكاس دربار، پس از بازگشت از اروپا ، در سال ۱۳۰۰ه. ق. انجام گرفته است. وي در اين سال نخستين بار ماموريتي براي عكسبرداري از نواحي خراسان داشته و حاصل آن ماموريت، عكسهايي است كه در آلبوم شماره ۲۴۰ گرد آمده و مرتب شده است. يكي از اين عكسها “دورنماي پل ارغون كلات” است كه تاريخ ۱۳۰۰ه.ق. دارد (ذكاء، ۱۳۷۶، ۱۰۲).
عبدالله قاجار بعدها بنا به دستور و حكم رسمي ناصرالدين شاه در سال ۱۳۰۸ه.ق. راهي خراسان شده و عكسهاي ارزشمندي از اوضاع واحوال خراسان به يادگار گذاشته است. وي در سال ۱۳۰۹ه.ق در ادامه همان ماموريت از كارمندان كمپاني رژي، شهر مشهد، مناظر توس و بجنورد وميل رادكان وكاخ خورشيد (در كلات نادري) و عشق آباد عكسبرداري كرده است (آلبوم شماره۲۹۲) (ذكاء، ۱۳۷۶، ۱۰۴).
مجموعه عكس هاي عبدالله قاجار با موضوعات متنوع و مختلف در دو آلبوم ۲۴۰ به ابعاد ۳۱*۳۸ سانتي متر و آلبوم ۲۹۱ شامل ۱۷۸قطعه عكس گردآوري شده كه در كاخ موزه گلستان نگهداري مي شوند.
عبدالله قاجار كه در ايران به عنوان عكاس حرفهاي شناخته ميشود بنا به حكم رسمي ناصرالدين شاه و علاقه و پشتكار خود توانسته مجموعهاي بسيار نفيس و گرانبها از عكسهاي مرتبط با اوضاع و احوال خراسان و شهر مشهد بر جاي بگذارد كه در حال حاضر نفيسترين مجموعه اسناد تصويري خراسان مربوط به دوره قاجار است. او برخلاف عكاسان قبلي و بنا بر نبوغ و استعداد ذاتي عكاسي توضيحات بسيار كاملي از موقعيت و جغرافياي تاريخي نقاط مختلف خراسان، اماكن تاريخي، آداب و رسوم اجتماعي، اعتقادات محلي، طبقات مختلف اجتماعي، امراض و انواع بيماريها بر جاي گذاشته است. به عنوان مثال، در يكي از اين تصاوير به نوعي بيماري پوستي كه در آن زمان شايع بوده اشاره نموده است.
عكس ۴: گروه صد نفره سوار قزاق خراسان در دوره قاجار (تاريخ عكس : ۱۳۰۹قمري،عكاس : عبدالله قاجار)
- امير خان جليل الدوله
امير خان جليل الدوله قاجار، فرزند سلطان محمد ميرزا سيف الوله مشهور به (آقاي داماد) برادر سلطان عبدالمجيد ميرزا عين الدوله پسر سلطان احمد ميرزا عضدالدوله فرزند فتحعلي شاه است. اين شاهزاده عكاس بنا به نوشته خودش ازدوازده سالگي وارد سلك نظام شده و سي سال تمام مشغول خدمتگزاري و مرجع خدمات دولتي بوده و آخرين خدمتش در زمان ناصرالدين شاه به سال ۱۳۱۳ه.ق ماموريت با فوج حشمت در خراسان بوده است. امير خان در سال ۱۳۱۴ه.ق .كه در خراسان بوده، از آن حدود مقداري عكس گرفته و تقديم كرده است كه در آلبوم شماره ۴۳۸ آلبومخانه گلستان محفوظ است.
شهريار عدل معتقد است كه امير خان در ثبت لحظه هاي زود گذر از زندگي، در عكاسي اش مهارت به خرج داده و بعد از عبدالله ميرزا، در اين شيوه مبتكر بوده است. عكسهاي وي بر خلاف اكثر عكسهاي دوره مظفري كه از لحاظ كيفيت پايين بودهاند، از كيفيتي خوبي برخوردار هستند (ذكاء، ۱۳۷۶، ۱۲۸).
عكس ۵: امير حسين خان آصف الدوله : حاكم خراسان در اواخر دوره قاجار (عكاس : امير خان جليل الدوله، تاريخ عكس : ۱۳۱۴ قمري)
- ۷٫ كلنل ويكتور سيمونف
اين عكاس كه از افسران گارد امپراتوري روسيه در فاصله سالهاي ۱۳۱۶-۱۳۱۵ه.ق. بوده در خراسان عكسبرداري ميكرده است. از مجموع ۴۰ عكسي كه از وي در دست است، حدود ۲۰عكس به مشهد و اطراف آن مربوط ميشود. اين عكسها در آلبوم خانه كاخ گلستان نگهداري مي شوند. در اين عكسها زير نويسيهاي مختصر با حروف چاپي طلايي به زبان فرانسه و در قسمت پايين مشاهده مي شود. يك لايه خاكستري روي تمام تصاوير وجود دارد. عكسها قطعي حدود ۱۸*۱۳سانتي متر دارند. در اين تصاوير، حضور اشخاص عادي قابل مشاهده است. تصاوير وضوح چنداني ندارند. از حرم مطهر تنها يك عكس از فاصله دور برداشته شده است كه احتمالا به دليل غير مسلمان بودن عكاس، ورود به محل حرم براي وي امكان پذير نبوده است. از بيرون وداخل خواجه ربيع عكسهايي از اين عكاس موجود است. نگاه سيمونف ازپشت دوربينش به سوژهها نگاه يك سياح خارجي است واين نگاه چندان دقيق و پر حوصله نيست. ابزار مورد استفاده او نيز از كيفيت بالايي برخوردار نيست (ترابي، ۱۳۸۳، ۴۷).
آلبوم هاي خراسان كاخ موزه گلستان
نفيسترين مجموعه اسناد تصويري خراسان و شهر مشهد مركز اسناد تصويري آستان قدس رضوي مجموعه انتقالي از كاخ موزه گلستان محسوب مي شود كه به صورت فايل ديجيتالي در سال ۱۳۷۸به اين مركز انتقال داده شد و سپس براي هركدام شناسنامه تفصيلي تهيه گرديد و در نرمافزار سازمان كتابخانه ها، موزه ها و مركز اسناد آستان قدس رضوي (سيمرغ) ثبت شد تا محققان از طريق جستجو بتوانند به آنها دسترسي پيدا كنند.
موضوعات عكسهاي مربوط به خراسان در مجموعه عكس هاي كاخ موزه گلستان بنا به رشد و بلوغ فكري عكاسان اعزامي به خراسان كه به عنوان اولين عكاسان حرفه اي ايران محسوب مي شوند از تنوع، زيبايي و ظرافت هاي بسيار بالايي برخوردار است، بهطوريكه عكاسان همراه با ناصرالدين شاه اعم از آقا رضا عكاسباشي، منوچهر خان عكاسباشي و غيره در سالهاي ۱۲۸۳ و ۱۳۰۰ هجري قمري به خراسان آمدند و يا بعدها كه عبدالله قاجار بنا به حكم رسمي ناصرالدين شاه در سال ۱۳۰۸ قمري براي تهيه عكس از ولايت خراسان عازم اين ديار شد. اين افراد با علاقه و پشتكار خود و با وجود همه سختيها و مشقات مربوط به فن و فنون عكاسي در آن دوره اعم از حمل و جابجايي شيشه هاي مربوط به عكاسي، تصوير برداري، نوردهي، چاپ و ظهور توانستهاند عكسهاي بسيار ارزشمندي از اوضاع و احوال دورترين و سخت ترين نقاط جغرافيايي خراسان اعم از شهر كلات، سرخس و درگز تا شهر مشهد برجاي بگذارند كه هركدام به عنوان سندي بسيار ارزشمند و نفيس در رابطه با تاريخ و فرهنگ خراسان و شهر مشهد در دوره قاجار محسوب مي شوند. اين عكسها را ميتوان در دستهبندي زير معرفي كرد:
۱٫عكس رجال: عكسهاي موجود در اين زمينه هم به صورت فردي و هم به صورت دسته جمعي ميباشند و شامل رجالي هستند كه در خراسان سمت سياسي و اجرايي بر عهده داشته، يا از موقعيت مذهبي بالايي مخصوصا در آستان قدس برخوردار و يا از طبقات متوسط و يا پايين جامعه بودهاند. تعداد اين عكس ها ۲۰۰ قطعه است. قابل ذكر است كه عكاسان عكس هاي فوق به تمام موقعيت سياسي و فرهنگي رجال در اين عكس ها در ذيل و يا پشت عكس اشاره نمودهاند. از جمله اين عكسها مي توان به عكسهاي ابوالفتح ميرزا، مؤيدالدوله حكمران خراسان و متولي باشي آستان قدس و يارمحمدخان سهام الدوله امير تومان حاكم بجنورد، امير حسينخان شجاع الدوله حكمران قوچان، اميرتومان حاكم قوچان و عماد الملك حاكم طبس اشاره كرد.
عكس ۶: صاحبديوان شيرازي، فتحعلي بن علي اكبر ، متولي باشي آستان قدس (عكاس : عبدالله قاجار، تاريخ عكس : ۱۳۰۹ ق.)
۲٫عكس اماكن: عكسهاي اماكن نسبت به عكسهاي رجال از تنوع بيشتري برخوردار هستند، بهطوريكه در اين عكسها به نكات بسيار ارزشمندي اشاره شده است. به عنوان مثال عبدالله قاجار در عكس هاي مربوط به شهر مشهد به طور كامل به موقعيت و جايگاه بناي ارگ مشهد و يا در رابطه با نيشابور به تمام خصوصيات جغرافيايي و طبيعي معدن فيروزه نيشابور و يا در رابطه با چشمه آبگرم قلعه مزدوران سرخس علاوه بر موقعيت دقيق جغرافيايي به ذكر خصوصيات پزشكي و دارويي آبگرم آن اشاره نموده است.
عكس ۷: نمايي از قبرستان قتلگاه و ضلع شمال شرقي شهر مشهد در دوره قاجار (عكاس : عبدالله قاجار، تاريخ عكس : ۱۳۰۹ق.)
- عكس تشريفات: در دوره قاجاريه مجالس رسمي سلام به مناسبتهاي مختلف از جمله شروع به كار واليان خراسان، متوليان آستان قدس رضوي و يا ساير موارد در فضاي داخلي صحن عتيق وايوان طلاي حرم امام رضا (ع) برگزار ميشد. از جمله عكسهاي مرتبط با اين مجالس به عكسهاي مراسم سلام فتحعلي خان صاحبديوان (متولي آستان قدس) در ايوان طلاي صحن عتيق حرم امام رضا(ع) و مويد الدوله در آستانه مباركه در روز ورودش به مشهد مقدس ميتوان اشاره نمود.
عكس ۸: سلام مويد الدوله متولي باشي آستان قدس در ايوان طلاي صحن عتيق (انقلاب فعلي ) در دوره قاجار (عكاس : عبدالله قاجار، تاريخ عكس : ۱۳۰۹ق.)
- عكس هاي تعزيه خواني
يكي از موضوعاتي كه عكاسان دوره قاجار با توجه به فضاي حاكم بر جامعه از آن عكاسي كرده و عكسهاي ارزشمندي به يادگار گذاشتهاند، عكسهاي مربوط به مراسم تعزيه خواني و شبيه خواني در آستان قدس رضوي ميباشد. ازجمله عكس هاي ارزشمند عبدالله قاجار مي توان به تصوير برگزاري مراسم عاشورا در حرم مطهر شاره كرد.
عكس شماره ۸٫ مراسم روز عاشورادر صحن عتيق (انقلاب فعلي) حرم امام رضا (ع) (عكاس : عبدالله قاجار تاريخ عكس : ۱۳۰۹ ق.)
نتيجه گيري
عكسهاي گرفته شده توسط عكاسان معرفي شده در اين مقاله بنا به احكام صادره شده از طرف دربار و مخصوصا شخص ناصرالدين شاه بوده است. عكاسان فوق نهايت دقت و ظرافت را در گرفتن عكسها و ذكر مشخصات آنها به كار بردهاند. ياداشتهاي بر جاي مانده از عكاسان فوق بر حاشيه اين عكسها خود گواه اين مطلب ميباشد. اين عكسها در روشن ساختن تاريخ اجتماعي، سياسي و معماري خراسان و شهر هاي تابعه آن نقش بهسزايي دارند. از اين رو، نگهداري و حفاظت بهينه آنها ميتواند در حفظ هويت فرهنگي و ملي نقش موثري ايفا كند.
در خاتمه گفتني است كه عكسهاي معرفي شده در اين مقاله متعلق به عكاساني ميباشد كه در دوره قاجاريه فعال بودهاند و اين عكسها گوشهاي از مجموعه عكسهايي است كه آنها از خود به يادگار گذاشتهاند. محققان و پژوهشگران ميتوانند با مراجعه به مراكز اسناد از جمله مركز اسناد آستان قدس رضوي به مجموعه گرانبهاي عكسهاي تاريخي بر جاي مانده از گذشتگان دسترسي پيدا كنند.
منابع و مآخذ
ترابي، نسرين (۱۳۸۳). عكاسخانه ايام. تهران:كلهر.
ذكاء، يحيي (۱۳۷۶). تاريخ عكاسي و عكاسان پيشگام در ايران . تهران : علمي و فرهنگي.
شمسي، مهري (۱۳۷۲). “گزارشي از وضعيت ماليات خراسان در ۱۳۲۹ه. ق“. مجله گنجينه اسناد، دوره ۳، شماره ۲ و ۳٫
پاسخ دهید