حوض معجردار
آبانبار و مسجد
آبانبار و مسجد «حوض معجردار» یکی دیگر از بناهای ثبتی منطقۀ ثامن است که در یکسالونیم اخیر محل مناقشات زیادی بوده است.
مدرس رضوی و همکاران در سال۱۳۱۳شمسی، در گزارشی با نام «مکتب شاهپور» دربارۀ این مسجد نوشتهاند: «این مسجد از ابنیۀ دورۀ صفویه شمرده شده و روی آبانباری نزدیک به دروازۀ پائینخیابان در ضلع جنوبی خیابان صفوی واقع میباشد. همچنین کتیبهای به خط ثلث بر ازارۀ ایوان این مسجد بهخط علیرضا عباسی نوشته شده که حاکی از این است که در عهد شاهعباس ثانی، بهامر خواجهبیک وزیر بنا شده است.».
همچنین در سال ۱۲۵۳قمری میرزاعلیاصغر الحسینی، فرزند مرحوم جمالالدین الحسینی، یکمسجد بهعلاوۀ دو دکانِ متصل به مسجد را در حاشیۀ خیابان سفلی (پایینخیابان) وقف اولاد کردند. قابلذکر است در قسمت زیرین بنای این مسجد، یکآبانبار قرار دارد که در ازمنۀ گذشته، تنها منبع تأمین آبشرب تمام اهالی خیابان سفلی بوده است.
این مسجد در ۱۸۳سال قبل، زمانیکه محمدشاه قاجار عازم تصرف هرات بود، وقف گردیده است و در برهههای زمانی مختلف به سه نام شهرت یافته است؛ زمانی مسجد «رباط» بوده، زمانی مسجد «حوض معجردار» و امروز مسجد «صاحبالزمان (عج)». بهدلیل وجود نام مبارک امام زمان(عج) بر روی کتیبهای به تاریخ۱۳۷۴قمری میتوان گفت که نام «صاحبالزمان» بر روی این مسجد موثقتر است. میرزاعلیاصغر الحسینی (واقف)، فرزند حاجشیخ جمالالدین، پس از فوت پدر از اصفهان به مشهد عزیمت میکند و مجاور حرم مطهر میشود. منزل مسکونی میرزاعلیاصغر الحسینی در حاشیۀ خیابان سفلی (پایینخیابان) روبهروی مسجد «صدرالاشاره» ذکر شده است. او با نیت انجام باقیاتوصالحات، اقدام به ساخت بنای یکمسجد و دو دکانِ متصل به مسجد برای تأمین هزینههای یومیۀ مسجد میکند و بنای مسجد را بر روی یک آبانبار بزرگ و منحصربهفرد بنا میکند. هدف بانی از ساخت مسجد «رباط» و همانطور که از معنی کلمۀ «رباط» مستفاد میشود، ایجاد استراحتگاه است برای رفاه و آرامش نمازگزارانی که زائرین امام رضا(ع) هستند. از سوی دیگر میخواهد آبشرب اهالی محل نیز ازطریق آبانبار مسجد تأمین شود.
در ازمنۀ بعدی برای سهولت دسترسی نمازگزاران، حوض آبی در جلوی درب ورودی مسجد ساخته میشود که دائماً توسط خیرین از آبانبار مسجد پُر میشده است. در جلوی حیاط مسجد همچنین حصاری برای تطهیر آب حوض مسجد وجود داشته است که همین موارد، مسجد را به نام «حوض معجردار» معروف میکند.ویژگیهای معماری
بنای مسجد بهلحاظ قرارگرفتن روی مخزن یک آبانبار از ویژگی خاصی برخوردار است؛ این ویژگی نهتنها باعث تنظیم شرایط دمایی مسجد در فصول مختلف میشود، بلکه باعث ایجاد شرایط میرایی در مواقع لرزشهای دینامیکی و استاتیکی بر پیکرۀ بنا میشود. بهعبارتدیگر در زمان آبداشتن انبار، توان میراگری در این بنا بسیار بالاست. حضور بنا در کنار شاهراه اصلی (پایینخیابان) باعث استقرار یک پیشورودی مهم برای بنا شده که در حد فاصل شبستان و معبر پیاده واقع شده است. دسترسی این پیشورودی ازطریق سهدرب اصلی با مسجد برقرار است.
فضای داخلی شبستان دارای یکردیف ستون منفرد است و نظام مشخص هندسی برای استقرار ستونها برای آن در نظر گرفته نشده است. رویکرد طراحی بنا و نیز جهتِ استقرار آن بهنحوی است که صرفاً از ضلع قبله و ضلع ورودی برای نورگیری استفاده کردهاند و از اضلاع دیگر برای ایجاد رف و طاقچه بهره یافتهاند. در ضلع شرقی، دسترسیبه اتاقهای جانبی و خدماتی فراهم شده که در پلان مسجد مشهود است. دو محراب مسجد که باعث شهرت مسجد شده است، در ضلع قبله با فاصلۀ حدود سهمتر نمایان است؛ محرابها و ساختار کلی امروزین مسجد کاملا ساخت دورۀ معاصر است. همچنین مسجد دارای سرویسبهداشتی و یکحیاطخلوت است که در پشت ضلع قبله واقع شده و جزو عرصۀ مسجد محسوب میگردد. پوشش مسجد از نوع شیروانیِ چندجهت بوده و دارای ورقکوبی است که همگی در دورۀ معاصر صورت گرفته است.
بنای آبانبار
استقرار همتراز ورودی آبانبار (متعلقبه عصر صفویه و مقارن با دورۀ شاهعباس) با پیش ورودی مسجد بسیار قابلتوجه است. طاقنمای ورودیِ بنا متشکل از یک پیشطاق و یک نیمکار است که در تزئینات آن ترکیبی از کاشی هفترنگ و آجر مشاهده میشود. اشعار مرتبط با آب، بر پیشطاق با کاشی خشتی نصب شده است. مسیر دسترسی به پاشیر هم رشتهپلکانی است با پوشش طاقآهنگ که به محل برداشت آب منتهی میشود. دسترسی میرآب به مخزن از پشت مسجد (ضلع جنوبی) فراهم شده است. طاق مخزن آبانبار باتوجهبه زیرسطحیبودن آن، از نوع طاقآهنگ با چیدمان ترکیبی ضربی و رومی است. داغِ تراز ورودی آب، از مسیر آب پایینخیابان همچنان بر بدنۀ مخزن آبانبار دیده میشود. فضای مخزن در ابعاد حدودی ۱۰ در ۸ متر نشان از حجم بالای ذخیره و حجم مصرف آب شرب این منطقه است. همچنین بهدلیل وجود سرب در کف مخزن، برای جلوگیری از خطرات زیستمحیطی، آن را با خاک پر کردهاند. گمان میرود این آبانبار یکی از مهمترین منابع ذخیرۀ آب «چشمهگیلاس» در گذشته باشد.نوع مالکیت
همانطورکه گفته شد در سال ۱۲۵۳هجری قمری میرزاعلیاصغر الحسینی مسجد «رباط» را بانضمام دو باب دکانِ متصل به مسجد وقف کرده است. پروندۀ این موقوفه در سال ۱۳۲۰ در ادارۀ اوقاف مشهد تشکیل شده است. آبانبار در دورۀ صفویه، متعلقبه اولاد میرزاعلیاصغر الحسینی بوده است. تولیت مسجد نیز بعد از فوت واقف به فرزندان ذکور ارشد تفویض گردیده است.ویژگیهای خاص اثر
ارزش محلهای و منطقهای بنا در نگاه زائران و مجاوران بسیار بالاست. این اثر همچنین تنهامسجد شهر مشهد است که دو محرابِ همجهت دارد. از سوی دیگر، مسجد بر روی یک آبانبار متعلق به دورۀ صفویه ساخته شده است که نمونۀ دیگری برایش نداریم. این بنا همچنین دارای کتیبههای احداثی و سنگی با مضمون وقفنامه است که علاوهبر قدمت، کارکرد آن را نیز توضیح میدهند. همچنین کف و جدارۀ آبانبار با ملات آهکی ایزوله شده است که هوشمندی سازندگان آن را نشان میدهد.
نوع بهرهبرداری قبلی و فعلی
مسجد که در سال ۱۳۴۲خورشیدی بهطور مفصل بازسازی شده است، همچنان با کاربری قبلی خود درحالفعالیت است. این مسجد و آبانبار بهمدت ۱۸۳سال، جزئی از هویت کالبدی و معنوی محور پایینخیابان بوده است. از طرفی حضور امروزین بنا در محل تلاقی دو شاهراه مهم بر اعتبار حضور کالبدی آن میافزاید، بهخصوص که نوع کاربری بنا و قدمتش ارزشهای معنوی و شهرشناختی بسیاری برای بافت پیرامون حرم مطهر به همراه داشته و دارد. از دکانهای نامبردهشده در وقفنامه هم یکی تخریب و دیگری در محل ورودی آبانبار قرار دارد. درحالحاضر ورودی آبانبار و رشتهپلکان با وسایل اضافیِ همین مغازه مسدود شده است. مخزن آبانبار هم بهدلیل مسدودشدن مسیر قنات، خالی است.
بازسازی مسجد در دورۀ معاصر ازنظر کالبدی، شرایط مطلوبی برای آن ایجاد کرده است؛ البته استفاده از اجزاء و پوستههای نامطلوب و غیرمعمول در بخش ورودی و نیز حضور پروفیلها بهصورت اکسپوز در نما عملا موجب بروز آسیبهای بصری در این بخش شده است. باید گفت که اقدام مشخص و بارزی برای حفظ قسمتهایی از بدنۀ تاریخی مسجد انجام نشده است. آبانبار هم شرایط کالبدی مناسبی در بخش ورودی دارد. نیاز بنا برای مرمت در این بخش، محدود به اقدامات تثبیت تزئینات کاشی و نیز مرمت جدارهها و نازککاری است. فضای انبار آب در ناحیۀ سقف دچار آسیب شده است که به مرمت موضعی نیاز دارد.
کمک به پایداری سقف در کنار مرمت جدارههای داخلی انبار آب و نیز خواناسازی اجزای آبرسان از اولویتهای مرمتی این بنا بهشمار میآید. علاوهبر این شرایط نامناسب، دسترسی به انبار آب و نیز استقرار فعالیت اقتصادی در بخش ورودی آبانبار از آسیبهای مهم است که بر سر راه بهرهگیری و بازدید از فضای آبانبار قرار دارد. درخصوص کیفیت بهرهگیری معماری از مسجد یا تغییرات احتمالی در پلان دسترسیهای آن در دورۀ ساخت هم باید گفت که اطلاعات مبهمی وجود دارد، اما بهنظر میرسد الزامی برای تغییرات در شرایط فعلی وجود نداشته باشد.
باتوجهبه موقعیت مکانی مسجد و تلاقی دو محور «نوابصفوی» و «شارستان رضوی» و همچنین قرارگیری آن روبهروی پروژۀ «درگاه ضامن» و شکایت شهرداری از میراث فرهنگی، امکان خارجشدن آن از فهرست ثبت ملی بسیار بالاست. همچنین سهلانگاری میراثفرهنگی هم در این زمینه قابلتوجه است، چراکه سالها پس از اعلام لیست اولیۀ آثار ثبتی منطقه به شهرداری، برای ثبت و معرفی این بنا اقدام کرده است. درحالحاضر و باتوجهبه تنشهای صورتگرفته میان شهرداری و میراثفرهنگی میتوان گفت که «احتمال خروج این بنا از فهرست ثبت ملی و تخریب آن بسیار بالاست.».
– آبانبار این مجموعه در دورۀ صفویه و نخستینسال سلطنت شاهعباس، یعنی ۱۰۵۲قمری، بهامر خواجه امیربیک ساخته شده است.
– براساس آنچه در کتاب «مکتب شاهپور» آمده است کتیبۀ این آبانبار، که تاریخ ۱۰۵۲قمری را روی خود دارد، بهخط علیرضا عباسی، خوشنویس نامی دورۀ صفویه، نوشته شده است.
– آبانبار «حوض معجردار» در دورههای اولیۀ ساخت، تأمینکنندۀ آب شرب کاروانسراهای منطقۀ پایینخیابان، یعنی محلهای استراحت اولیۀ کاروانهای زیارتی و بازرگانی، بوده است.
– آبانبار «حوض معجردار» در ردیف آبانبارهای بزرگ قرار دارد.
– سیستم نگهداری آب در این مجموعه بسیار ویژه بوده است، بهنوعی که در کف آبآنبار از سرب برای حفظ سرمای آن استفاده میشود.
– شهرداری این آبانبار بزرگ را در سال ۱۳۴۰خورشیدی و زمانی که مشهد دارای آب لولهکشی شد، با خاک نرم پر کرده است تا هم این سازۀ تاریخی حفظ شود و هم خطرات محیطزیستی آن از بین برود.
– این آبانبار از ابتدای ساخت تا زمان پُرشدن، یعنی از اواسط دورۀ صفوی تا اواسط دورۀ پهلوی، مهمترین منبع تأمین آب ساکنان منطقۀ پایینخیابان مشهد بود.
– براساس اسناد موجود، مسجد «حوض معجردار» از ۱۸۴سال پیش تاکنون مسجد بوده و به همین دلیل یکی از قدیمیترین مساجد مشهد محسوب میشود.
– ملک این مسجد طلق است، یعنی از روز اول برای مسجد درنظر گرفته شده و از هرگونه شبههای مصون است.
– معماری این مسجد در کلّ خراسان خاص است. ازجمله مجامع ورودی مسجد با یک پیشخوان شروع شده و نمای شمالی و جنوبی مسجد هردو با پنجرههای بزرگ احاطه شدهاند.
– این مسجد تنهامسجد دارای دو محراب در خراسان بزرگ است.
– «حوض معجردار»نامیدن این مسجد بهدلیل وجود حوضی در سالهای گذشته است که نردههای چوبی داشته و برای وضو گرفتن مردم بوده است.
– مسجد «معجردار» باتوجهبه مکان آن، یکی از ایستگاههای مهم شروع آداب تشرف به حرم مطهر رضوی بوده است.
پاسخ دهید