خزانه و خزانه دار در تشکیلات آستان قدس رضوی
خزانه مکانی است که در آن از پول و اشیای گران بها و قدیمی را نگه داری می کنند و خزانه دار، مسئول و سرپرست خزانه است…
با شکل گیری تشکیلات اداری آستان قدس رضوی در دوره ی صفوی و گسترش آن در دوره های بعد و همچنین ارادت دوستداران حضرت رضا علیه السلام و گسترش نذورات آن ها که در بعضی مواقع، اشیای نفیس و گران بها، آثار هنری، پوشش های ضریح مطهر، مصنوعات فلزی ارزشمند و جواهرات به بارگاه حضرت رضا علیه السلام تقدیم می کردند، نیاز به محلی برای نگه داری این اشیا بوجود آمد که می بایست مکانی حفاظت شده و امن می بود .به همین جهت، از دوره ی صفوی، محلی به نام «خزانه» در این تشکیلات به وجود آمد که ابتدا در محلی بین دارالسیاده و رواق دارالحفاظ گشوده می شد .
در سال ۱۳۱۵ خورشیدی و در دوره ی تولیت فتح الله پاکروان، خزانه از محل ذکر شده به حجره های فوقانی صحن قدیم که متصل به یکدیگر بود .منتقل شد و سپس در سال های بعد به محل موزه انتقال یافت .در دوره ی پهلوی، اداره ی خزانه و موزه با هم تلفیق شد .بنابراین اشیای عتیقه و نفیس را که در خزانه نگه داری می شد، به موزه انتقال دادند تا در معرض دید عموم قرار گیرد .
در دوره ی پهلوی، وظیفه ی ارزشیابی اشیا به وسیله ی کارشناسان و تفکیک و نگه داری اشیا، ذوب و تخلیص و تحویل طلا و نقره ی مورد نیاز برای تعمیرات ضریح مطهر، ساخت یا تعمیر گنبد، گلدسته ها، درهای حرم و اماکن متبرکه و …برعهده ی اداره ی خزانه بود که تحت نظر کمیسیون منتخب قرار داشت .
به هر روی، گسترش امو مربوط به خزانه در دوره های مختلف، موجب به وجود آمدن مشاغلی چون خازن، خزانه دار، صاحب جمع خزانه، تحویلدار خزانه، کلیددار خزانه، خزانه دار نقدی و خزانه دار جنسی شد .
بعضی از اسناد به جا مانده از تشکیلات اداری آستان قدس رضوی از دوره ی صفوی تا قاجار که در آرشیو مدیریت اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی نگه داری می شود، مربوط به این موضوع است .از این میان، حدود ۲۳۳۰ شماره اموالی راجع به خزانه، ۱۲۲۳ شماره ی اموالی در خصوص شغل خزانه دار و ۷۶۴شماره ی اموالی در خصوص شغل خازن می باشد .
از بررسی این اسناد مشخص می شود که خزانه دار و مشاغل مربوط به خزانه، از مشاغل بسیار مهم این تشکیلات به شمار می آمده است، به طوری که نام آن ها در اسناد، جزء صاحب منصبان آستان قدس رضوی و با القاب عالی جاه و عالی حضرت ذکر شده است .در کتاب « تذکرالملوک»، در شرح وظیفه ی شغل صاحب جمع خزانه یا خزانه دار آمده است که مالیات ممالک محروسه،…می بایست …تحویل صاحب جمع خزانه ی عامره می شد و هر یک از عمال و حکام و مباشرین که مالیات را به تاخیر می انداختند، صاحب جمع خزانه به جهت وصول آن مالیات، محصل ( مامور مالیات) به ولایات می فرستاد و آنچه از جواهر یا پارچه های نفیس و غیره به مشارالیه می دادند، تحویل خزانه می شد .
مطابق اسناد موجود، خزانه دار تشکیلات اداری آستان قدس رضوی، وظیفه ی وجوهات و عواید نقدی و جنسی از موقوفات و مستغلات آستان قدس رضوی، تأمین و تحویل وجوه نقدی و جنسی مورد نیاز بیوتات، تحویل و دریافت وجه اجاره ی دکاکین و قهوه خانه، حق الشرب باغات، علیق و جیرهی نظامیان، خرید ملزومات، تعمیر سلاح و …را برعهده داشته است .
علاوه بر این، در دوره ی قاجار، خزانه دار یا تحویلدار از جمله کسانی بوده که در مراسم گشودن ضریح و جمع آوری نذورات و اشیای داخل ضریح مطهر حضور داشته و اشیا را تحویل می گرفته است .
نخستین سندی که به شغل خزانه داری (خازن) اشاره دارد، مربوط به سال ۱۰۰ قمری با عنوان« مستمری به کارکنان» است که در آن خواجه قاسم علی خزانه دار نام برده شده است .وی نخستین خزانه دار دوره ی صفوی است که در بین سال های ۱۰۰۱ تا ۱۰۳۴ قمری، این مسئولیت را برعهده داشته است .از وی به عنوان صاحب جمع خزانه نیز یاد شده است .از دیگر خازنان این دوره می توان به افرادی چون غیاث الدین محمد، حاجی نهال، خواجه محمد امین، حاجی محمد رضا، آقا کافور، معصوم علی بیک، محمدعلی آقا، خواجه محمد رحیم، میرزا محمد ابراهیم و حاجی جمشید بیک اشاره کرد .
در دوره ی افشاریه نیز مانند دوره ی صفوی، شغل خازنی از مشاغل مهم محسوب می شده و همان وظایف ذکر شده را انجام می داده است .خزانه داران آستان قدس رضوی در این دوره، میرزا سید محمد حسن، آقاعبدالله، میرزا عسکری، حاجی میرزا جعفر، میرزا محمد و شاه وردی بیک بودند .
در دوره ی قاجار، می توان از خازنانی چون میرزا حسن رضوی، میرزا سید محمدبن شمس الدین رضوی، میرزا آقا ( فرزند میرزا سیدمحمد )، حسین علی، خلیل الله و آقا بزرگ رضوی نام برد، اما به تدریج از سال ۱۳۰۱ قمری، واژه ی «خازنی» کمتر در اسناد دیده می شود .در واقع، در این زمان، وظایف خازن به تحویلدار سپرده می شود .
چنانچه میرزا ابوالحسن رضوی و فرزندان وی که لقب خزن التولیه ی آستانه را داشتند، به عنوان تحویلدار خاصه و تحویلدار خزانه در این دستگاه، مشغول به کار بوده اند در اواخر دوره ی قاجار، محمد هاشم میرزا موسوی، فرزند محمد تقی میرزا، با لقب معین التولیه، دارای مشاغلی چون رییس خزانه و تحویل خانه و معین آستانه بود .
منبع: مجله دانشورز
پاسخ دهید