فصل سوم
روشهاي پرورش و کاربردهاي کرمهاي خاکي
۳ـ روشهاي مختلف پرورش
۳ـ۱ـ تاريخچه و سوابق
كرمهاي خاكي حلقه مهمي در زنجيره غذايي بسياري از مهرهداران و بيمهرگان ميباشند (۱۹۸۳ (Mackdonald لذا جاي تعجب نيست كه انسان اوليه از اين جانور هم براي غذا و هم بعنوان طعمه استفاده ميكرده است (۱۹۸۷ (Bowche، تحقيقات انجام شده نشان ميدهد كه استفاده از كرمهاي خاكي موجود در فضولات دامي براي تغذيه حيوانات اهلي و ماهيگيري در قرن ۱۸ نيز متداول بوده است (۱۷۸۲ (Milocco اما تا قرن بيستم و در ايالت كاليفرنياي امريكا توليد تجاري كرم خاكي جهت ماهيگيري شروع نشده است. مراكز اين چنين، كم هزينهترين راهها را براي رشد كرمها استفاده ميكردند و با اضافه نمودن مواد مغذي به بستر كرمهاي خاكي به كشت كرم ميپرداختند.
در سال ۱۹۴۲ دو نفر به نامهـاي اوليـور و بارت پيشنهـاد نمودند كه از همين كرمهاي خاكي و موادي كـه آنها از آن تغذيـه نمودهاند بـراي بهبود خاكهاي كشـاورزي استفاده شـود. مطالعاتي نيز در مـورد توانايي كرمهاي خاكي براي استفاده از مواد زائد آلي در آلمان (۱۹۷۴ (Graff و بعد در امريكا توسط (۱۹۷۷
(Martentein and Mitchell صورت گرفت. متعاقباً در انگلستان نيز (۱۹۸۲ (Edward مطالعاتي در زمينه استفاده از كرمهاي خاكي براي تجزيه زائدات گياهي و حيواني و تبديل به كمپوست و همچنين توليد كرم خاكي براي تغذيه حيوانات بعمل آمد. در سالهاي اخير اضافه كردن چندنوع كرم خاكي به مراتعي كه فاقد آن بودند، ساخت و باروري بعضي از مواد معدني خاك بهبود يافت (Nielson 1951، Langmaid 1964، Stockdill 1981، Springett 1984 و ۱۹۸۷، Cury 1988). نهايتاً اين صنعت به سرعت رشد يافته و كشتكاران كرم در تمام نقاط جهان به فروش كرم خاكي و ورميكمپوست[۱] پرداختند.
طبق گزارشات موجود در كشور ژاپن، تحقيقات گستردهاي از دهه هفتاد به بعد بر روي كرمهاي خاكي از جمله ايزينيا فوتيدا (Eisenia foetida) انجام شده و كاربردهاي مختلف آنرا بررسي نمودهاند (فرمحمدي ۱۳۶۹). همچنين كتابنامههاي مشروحي در مورد مطالعات مربوط به كرم خاكي توسط ساشل و مارتين
(۱۹۸۱ و ۱۹۸۴) وارنس همولي (۱۹۸۵) انتشار يافته كه مطالب مربوط به كشت كرم خاكي در آنها بطور خلاصه ذكر شده است. سيسمس وژرال (۱۹۸۵) تحقيقاتي بر روي شكل، انواع و عملكرد كرمهاي خاكي انجام دادهاند كه اين فعاليتها همچنان ادامه دارد.
در ساليان اخير فن پرورش كرم خاكي و استفادههاي چند منظوره از آن در جهان رواج يافته و تقريباً ميتوان گفت در تمامي كشورهاي دور و نزديك از آن به عنوان يك امر عادي و متداول ياد مينمايند.
در ايران كارهاي متعددي در حد پاياننامه دانشجويي به انجام رسيده است اما تنها مركزي كه اقدام به پرورش كرمهاي خاكي به صورت انبوه مينمايند يكي كارگاه پرورش ماهي شهيدبهشتي (سدسنگر) است كه از ساليان قبل جهت تغذيه بچه ماهيان خاوياري اقدام به پرورش نوعي كرم سفيد رنگ مينمودهاند و هـم اكنـون نيـز اين فعاليت ادامه دارد و ديگري شركت كشت و صنعت مغان است كه در محل شركت جهت تبديل زائدات كود گاوي خود با استفاده از كرمهاي خاكي كار وسيعي شروع كرد.
۳-۲- مصارف کرم خاکي
در سطح كشورهاي توسعه يافته از اين كرم بدليل داشتن پروتئين ۷۰ درصدي در موارد زير استفاده ميشود:
۱٫ مصرف پروتئيني انساني:
در ساير کشورها از جمله در كشور آمريكا غذاي مصرفي مردم است همانند انواع کنسرو جهت سالاد، غذاهاي پختني، انواع نوشيدني و … به عنوان مثال از گرانترين غذاهاي فروشگاههاي زنجيرهاي مک دونالد ميباشد[۲]، با توجه به فرهنگ ما استفاده از آن فعلا هدف نميباشد. (خود كرم به عنوان پروتئين)
۲٫ مصرف پروتئيني حيواني:
با توجه به ازدياد جمعيت و نياز مردم به مواد پروتئيني سالم، توليد و پرورش دام، طيور و آبزيان، نقش اساسي در تامين نيازهاي مردم و تقويت بنيه اقتصادي روستاييان و کشاورزان را دارد.
در اين ميان تغذيه دام، طيور و آبزيان با کرم خاکي به عنوان ماده غذايي داراي پروتئين زياد باعث افزايش کيفيت محصولات شده و نياز کشور به واردات محصولاتي چون دان مرغ، انواع مکملهاي غذايي دام و آردماهي را کاهش ميدهد. از اين گونه براي اولين بار در قرن ۱۸ميلادي براي تغذيه دام و طيور استفاده شد.
امروزه در تغذيه مرحله لاروي آبزيان، تمايل به استفاده از غذاي زنده وجود دارد، زيرا در بسياري از موارد، دانش بشري هنوز قادر به تامين مصنوعي کليه نيازهاي غذايي لارو نبوده و پوشش اين نياز با غذاي زنده راه حل مطلوب و مطمئني است.
مهمترين غذاي زنده مصرفي کرمخاکي است که درصد پروتئين آن بيش از ساير گونههاست و علاوه بر آن داراي امگا۳ نيز ميباشد.
استفاده از اين گونه به جاي محصولات جانبي علاوه بر افزايش درصد رشد و کيفيت گوشت، از نظر اقتصادي نيز بهصرفهتر است و توليد آن نياز کشور به واردات محصولات فوق را که از زمان هجوم شانه دار ژلهاي به درياي خزر و کاهش کيلکا به عنوان ماده اصلي آرد ماهي و افزايش قيمت آرد ماهي و واردات آن را به همراه داشته است، کاهش ميدهد[۳].
۳٫ به عنوان مواد اوليه در توليد لوازم آرايشي و بهداشتي
۴٫ همانطور که قبلا هم گفته شد اين کرم به دليل داشتن پروتئين و امگا۳ فراوان به عنوان يکي از مواد اصلي تشکيل دهنده محصولات آرايشي و بهداشتي ميباشد.
در سال ۱۹۸۵ شرکت DOVE براي اولين بار استفاده از اين کرم را در محصولات خود آغاز نمود و اولين سري محصولات خود با عنوان جوان کنندهگان پوست در سال ۱۹۸۷ به بازار عرضه نمود، اما هم اکنون بيشتر شرکتهاي پيشتاز در اين صنعت با توليد انواع شامپو، صابون، کرم، انواع پودرهاي روشن کننده و تقويتي و … استمرار به توليد با اين کرم را در دستور کار خود قرار داده اند. در اين بين ميتوان به محصول شرکتFace-Lift با نام تجاري G2G اشاره نمود که يکي از گران قيمتترين محصولات آرايشي جهان ميباشد.
۵٫ به عنوان مواد اوليه در توليد دارو:
از جمله يکي از مهمترين مصارف جديد اين کرم که به کمک صنعت داروسازي و پزشکي آمده توليد محصولات دارويي و پزشکي ميباشد، که داروهاي مکمل غذايي، انواع آرامش بخشها، داروهاي ضد سرطان را شامل ميباشد.
۳-۳- شکار کرم خاکي
براي پرورش و تکثير کرمخاکي ابتدا بايد آن را جمعآوري يا شکار(صيد) نمود، يکي از راههاي جمعآوري کرمخاکي، گرفتن چند عدد کرم درشت و مولد از فروشگاههاي فروش طعمه زنده براي ماهيگيري يا يکي از دوستان است. جمعآوري کرمخاکي از محيط طبيعي معمولا در شبهاي بهار موفقتر است. اين کرمها در شب از سوراخهاي خود خارج ميشوند و به گردش ميپردازند، براي همين به آنها شب خز يا شب گرد ميگويند. با داشتن يک چراغ قوه و با رعايت سکوت ميتوان شب هنگام، کرمها را در باغچه، بر روي زمين يا در لايههاي نزديک به سطح جستجو کرد شانس اين عمل به ويژه زماني که در هنگام غروب به گياهان باغ خود آب داده باشيد دو چندان ميشود.
يادتان باشد نور قوي و ارتعاش زياد باعث فراري دادن کرمها ميشود. اگر چراغ قوهتان داراي نور قوي يا زنندهاي است ميتوانيد روي آن را با کاغذهاي مات بپوشانيد تا از تابش نورش بکاهيد. همچنين مشخص شده که کرمهايخاکي نسبت به نور قرمز بيتوجه هستند پس ميتوانيد از فيلتـرهاي نور قرمز استفاده کنيد.
خوب! اگر نميخواهيد شبهاي خود را با جستجوي کرمخاکي به هدر بدهيد چارهاي جز صيد اين کرم نداريد.
يادتان باشد که فصل بهار بهترين فصل شکار کرمخاکي(و بسياري از جانوران) است:
۱٫ سادهترين روش اين است که بخشي از زميني را که ميدانيم داراي کرمخاکي است را آب ببنديم. پس از کم و بيش ۱۵ دقيقه
کرمها به سطح زمين ميآيند. اينکار معمولا به هنگام غروب جواب بهتري ميدهد چون به علت خنکي هوا کرمها در لايههاي نزديک سطح به سر ميبرند و با خيس شدن زمين، سريعتر بيرون ميآيند.
۲٫ در اين روش زميني که داراي کرمخاکي است را مرطوب ميکنند و سپس يک پارچه متقال پهن ميکنند و تفالهچايي روي پارچه ميريزند. کرمها پس از مدتي روي پارچه جمع ميشوند.
۳٫ در اين روش آب را با غلظت %۵۵/۰ فرمالين مخلوط کرده و روي زمين ميريزيم. بوي فرمالين سبب ميشود که کرمها زودتر از زمين خارج شوند.
۴٫ در اين روش زمين را مرطوب ميکنيم سپس يک تکه چوب نسبتا کلفت(الوار) را در خاک نرم زمين فرو ميکنيم و به آن ضربه ميزنيم يا مثلا آن را اره ميکنيم. در اثر اين ارتعاشات، کرمها از مخفيگاه خود خارج ميشوند.
۵٫ در اين روش که در اصل صيد الکتريکي کرمخاکي است، از يک ميله فولادي به قطر۵ ميليمتر و با دسته عايق استفاده ميکنيم. اين ميله بايد به برق با ولتاژ ۲۲۰ و شدت جريان ۳ تا ۵ آمپر وصل شود. سپس ميله را در زميني که مرطوب است فرو ميکنيم. با اتصال جريان، کرمها از خاک بيرون ميآيند.
سالهاست که در دنيا دستگاههاي برقي متنوعي براي صيد کرمخاکي به بازار وارد شدهاند که برخي از آنها با باطري، مثل باطري ماشين، کار ميکنند.
۳-۳-۱٫ روشهاي جمعآوري از طبيعت
جهت نمونهبرداري و جمعآوري كرمهاي خاكي روشهاي متعددي وجود دارد اما نكته مهم زمان و مكان نمونهبرداري ميباشد زيرا كرمهاي خاكي هميشه و همه جا پراكندگي يكسان ندارند. بهترين زمان جهت نمونهبرداري هنگامي است كه بر اثر بارندگي زياد، كرمها جهت تنفس به سطح خاك ميآيند مانند فصلهاي معتدل و مرطوب سال.
همچنين مكانهاي نمونهبرداري بسته به اينكه هدف از نمونهبرداري چه باشد تفاوت دارد. بطور كلي ميتوان گفت، براي پيدا كردن كرمهاي خاكي كه رنگ بدن آنها قرمز و از لحاظ جثه كوچك هستند، جنگلها و مرغزارها جاي مناسبي است و براي كرمهاي خاكي كرم و خاكستري رنگ، خاكهايي كه مواد معدني آنها زياد است مكان مناسبي است و ….
نكته مهم ديگري كه قبل از انجام نمونهبرداري بايد مورد توجه قرار گيرد. هدف از انجام نمونهبرداري ميباشد، زيرا پس از به دست آوردن كرمهاي خاكي جهت مراحل بعدي آزمايشات، كارهاي مختلفي بر روي آن صورت ميگيرد، معمولاً ۴ دليل عمده براي نمونهبرداري وجود دارد كه عبارتند از:
الف ـ تشخيص و شناسايي كرمهاي خاكي يك منطقه
ب ـ تعيين جمعيت كرمهاي خاكي و بررسي ميزان پراكندگي آنها در واحد سطح
ج ـ بدست آوردن تعداد زيادي كرم خاكي جهت كشت و پرورش
د ـ جمعآوري كرمهاي خاكي تكثير شده در بسترهاي مصنوعي جهت عرضه (توليد انبوه يا نيمه صنعتي)
از جمله روشهاي جمعآوري كرمهاي خاكي ميتوان به روش دستي، مكانيكي، الكتريكي و شيميايي اشاره نمود كه در ادامه هر يك از اين روشها را شرح خواهيم داد.
۳-۳-۱-۱٫ روش دستي
در اين روش فقط احتياج به يك بيل ميباشد كه توسط آن خاكهاي منطقه مورد نظر را زيرورو كرده و كرمهاي خاكي در ميان خاكها را با دست جدا مينمائيم. از اين روش براي اهداف الف و ج كه در بالا يادشده استفاده ميشود.
۳-۳-۱-۲٫ روش الكتريكي
بدين ترتيب ميباشد كه دو الكترود بطول ۷۵ سانتيمتر و عرض ۸ تا ۱۰ ميليمتر را در خاك محل مورد نظر فرو ميكنيم و آنرا به جريان برق وصل مينمائيم هدايت الكتريكي خاك به رطوبت آن بستگي دارد. اما معمولاً نفوذ جريان برق به اعماق خاك سبب بالا آمدن كرم ها از نقبهاي زير زميني خودشان ميشود. گرچه اگر سطح خاك خشك باشد كرم ها بر عكس به سطح زيرين و يا پائين حركت خواهند كرد با اين روش كرمهايي كه در حدود ۲۰ سانتيمتري تا يك متري الكترود هستند تحريك ميشوند اين روش براي نمونهبرداري از كرمهاي خاكي كه در مناطق عميق خاك زيست ميكنند استفاده ميشود.
۳-۳-۱-۳٫ روش شيميايي
از مواد شيميايي مختلف كه به صورت محلول در آمدهاند جهت بالا آمدن كرمهاي خاكي از خاك استفاده ميشود. به عنوان مثال محلول كلريد جيوه، فرمالين، آبنمك، پرمنگنات پتاسيم و …
اگر ۱۵ ميليليتر محلول كلريد جيوه را در ليتر آب حل نمائيم و آنرا بسطح خاك بريزيم كرمها سريعاً به سطح خاك خواهند آمد و يا اگر ۵/۱ گرم پرمنگنات پتاسيم را در ۸/۶ ليتر آب حل نمائيم ميتوانيم براي يك مترمربع آنرا مصرف نمائيم. ۲۵ ميليليتر فرمالين ۴۰ درصد را در ۵۶/۴ ليتر آب حل نموده و سپس ميتوان در ۳۶/۰ مترمربع به كار گرفت كه رايجترين و سهلالوصولترين روش ميباشد ولي اگر كرم ها را جهت پرورش و نگهداري بخواهيم بايد بلافاصله آنها را بوسيله آب شستشو دهيم و اثر فرمالين را از بدنشان پاك نمائيم. اما مناسبترين و بيضررترين روش جهت بالا آمدن كرمهاي خاكي استفاده از آب نمك غليظ (در حد اشباع) ميباشد. در اين روش كرمهاي خاكي بدست آمده آسيبي نديده و ميتوان در كليه اهداف نمونهبرداري از آنها استفاده نمود.
آزمايش: جمعآوري به وسيله مواد شيميايي
۱ـ يك ظرف ۴ ليتري را از آب پركنيد، سپس به آن آنقدر نمك اضافه كنيد تا حالت اشباع به خود بگيرد، آب نمك تهيه شده را بر روي زميني به مساحت يك مترمربع m2 1×۱ بريزيد. سپس صبر كنيد تا كرمهاي خاكي شروع به بيرون آمدن نمايند. كرم ها را جمعآوري و تعداد آنها را در يك برگه جدا يادداشت نمائيد.
۲ـ يك ظرف ۴ ليتري از آب پركنيد سپس يك قاشق غذاخوري به آن پرمنگات سديم بيفزايد و آنرا خوب هم بزنيد. محلول مگنات سديم را بر روي زميني به مساحت يك متر مربع m2 1×۱ بريزيد، سپس صبر كنيد تا كرمهاي خاكي شروع به بيرون آمدن كنند، كرمها را جمعآوري و تعداد آنها را يادداشت نمائيد.
تعداد كرمهاي جمعآوري شده را با يكديگر مقايسه كنيد. كدام روش كرم ها را بهتر جدا ميكند؟
۳-۳-۱-۴٫ روشهاي مكانيكي
در اين روش با استفاده ازعوامل فيزيكي مانند نور و گرما كرمهاي خاكي را از خاك محيط كشت جدا ميسازنند. بدين ترتيب كه در كارخانههاي كشت و تكثير جهت جمعآوري كرمهاي خاكي، بستر آنها را در محلهاي خاصي ريخته كه چند رشته المنت در بالاي آن به همراه يك دستگاه نوري قوي قرار داشته و از قسمت زيرين آن آب سرد در جريان ميباشد، بدين ترتيب كرمهاي خاكي كه از نور و گرما گريزان هستند به قسمت پائين رفته و عملاً خاك رويي فاقد كرم خاكي ميشود به همين صورت هر چند دقيقه مقداري از خاك رو را برداشته تا زمانيكه فقط كرمهاي خاكي در ظرف باقي بمانند. سپس آنها را شسته و آماده مصرف مينمايند.
آزمايش: جمعآوري به وسيله نور
يك جعبه حاوي كرمهاي خاكي تهيه نماييد، جعبه را در معرض نور شديد قرار دهيد (ميتوانيد از چراغ مطالعه و يا نور خورشيد استفاده كنيد)، حال به اندازه ۵ سانتيمتر از خاك روي جعبه را برداريد، اينكار را آنقدر تكرار كنيد تا هنگاميكه فقط كرمهاي خاكي در جعبه باقي بمانند.
۳-۳-۲٫ شناسايي كرمهاي خاكي
كار شناسايي كرمهاي خاكي از همان زمان جمعآوري شروع ميشود لذا، تاريخ و محل جمعآوري بايد ثبت گردد. كرمهاي خاكي در هنگام نامساعد شدن شرايط زيستي تحرك زيادي پيدا ميكنند و اين امر در هنگام كار كردن با آنها مشكلاتي را به وجود ميآورد لذا براي بهتر كار نمودن با نمونههاي تهيه شده بايد ابتدا نمونهها را فيكس و يا در حالت آزاد ثابت گردند. بدين معني كه بدن كرمها تغيير حالت نداده و انعطافپذيري لازم را داشته باشند.
يكي از نكات مهم در ردهبندي كرمهاي خاكي بررسي مرفولوژي آنها ميباشد بدين لحاظ در ادامه اين قسمت اندامهاي بيروني و ظاهري كرم خاكي كه در ردهبندي آنها نقش بسزايي دارند نيز طي آزمايشي مورد بررسي قرار ميگيرند.
۳-۳-۲-۱٫آزمايش فيكس كردن و آمادهسازي براي شناسايي كرمهاي خاكي
ابتدا نام محل نمونهبرداري را در جدول ذكر ميكنيم، تعداد ۵ عدد كرم خاكي از محيط زندگي (خاك بستر) جدا كرده و آنرا تميز نموده بطوريكه ذراتي از محيط به همراه نداشته باشند. بعداً آنرا وزن نموده و درجدول فوقالذكر ثبت مينمائيم. سه پتريديش تهيه كرده و در آنها محلولهاي متفاوتي جهت ادامه آزمايش تهيه مينمائيم. در يك پتريديش محلولي از فرم آلدئيد و الكل به نسبت ۱ فرم آلدئيد و ۲ الكل تهيه ميكنيم و در پتريديش دوم محلول فرم آلدئيد رقيق %۱۰-۵ ميريزيم. كرم خاكي را در محلول اول وارد كرده، در اين مرحله نمونه ميميرد و از خود يك ماده شيميايي ترشح ميكند كه ميتواند ۳ رنگ زرد، سفيد و بيرنگ داشته باشد. رنگ مشاهده شده را در جدول ثبت ميكنيم، نمونه را وارد محلول دوم نموده و بعد از ۱ دقيقه تا ۳۰ ثانيه آنرا بيرون آورده و رو به سطح شكمي بر روي تخته چوبي قرار ميدهيم و بدن آنرا راست و مستقيم ميكنيم، براي اينكار يك انتهاي آنرا با پنس گرفته و بوسيله قلم مويي كه در محلول پتريديش سوم (محلول آب و فرم آلدئيد به نسبت۱۰ به ۱) خيس شده رو به انتهاي آزاد نمونه ميماليم، اين عمل دو فايده دارد، يكي اينكـه مانع از جذب ناگهاني آب به بدن نمونه ميشود و ديگراينكه به مستقيم حالت گرفتنكرم كمك ميكند.
بعد از اينكه نمونه حالت گرفت طول آنرا با خط كش اندازه گرفته و در جدول يادداشت مينمائيم، سپس آنرا وارد لوله آزمايش كرده و بر روي آن فرمالين %۵ ميريزيم و دهانه آنرا توسط چوب پنبه بسته و بروي آن يك برچسب زده و شماره نمونه را مطابق با جدول يادداشت ميكنيم، لوله آزمايش حاوي نمونه را بمدت دو روز به همان حالت نگه ميداريم تا نمونه كاملاً ثابت شود.
شماره نمونه |
تاريخنمونهبرداري |
محل نمونهبرداري |
رنگ زنده |
نوع ترشح |
وزن |
طول |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
در اين مرحله ابتدا ۳ عدد كرم خاكي را بوسيله دو سوزن ته گرد بر روي پتريديش حاوي پارافين جامد كه قبلاً آماده شده ثابت مينمائيم سپس اطلاعات زير را درون جدول ذيل وارد مينمائيم.
ابتدا نوع پيش دهان را مشخص مينمائيم سپس تعداد كل بندهاي كرم خاكي را شمارش كرده و در جدول ذكر مينمائيم سپس محل قرار گرفتن كمربند تناسلي بر روي بندها را تعيين ميكنيم براي شمارش بندها، محل قرار گرفتن پيش دهان را بند صفر فرض كنيم. اگر كمربند از ابتداي بند شروع و در انتهاي بند ديگر خاتمه يافته باشد فقط شماره بند را ذكر ميكنيم بعنوان مثال ۲۴ـ۳۲ اما اگر از نيمه يك بند شروع ويا به نيمه بند ديگري خاتمه يافته باشد شماره را بصورت ذكر مينمائيم براي غدد جانبي كمربند براي تعيين شماره اولين سوراخ پشتي نيز اگر روي خود بند واقع شده باشد فقط شماره بند را ذكر ميكنيم اما اگر اولين سوراخ پشتي بين دو بند واقع شده باشد آنرا بصورت ۵/۴ و يا ۷/۶ ذكر مينمائيم. در ادامه به بررسي وضعيت خاركها ميپردازيم پس از پايان مطالعات مرفولوژيكي، كرم خاكي را از ناحيه شكمي باز كرده و محل قرار گرفتن غدد تناسلي نر و ماده را مشخص ميكنيم و در جدول ذكر ميكنيم. يكبار ديگر خلاصه كارهاي ممكن جهت شناسايي را به ترتيب ميآوريم:
۱ـ تعداد كل بندها ۲ـ وزن نمونه
۳ـ طول نمونه بعد از تثبيت ۴ـ رنگ ترشحي
۵ـ رنگ بدن كرم خاكي ۶ـ توسعه كمربند
۷ـ محل اولين سوراخ تنفسي ۸ـ توسعه غدد روي كمربند تناسلي
۹ـ نوع خاركها ۱۰ـ محل غدد تناسلي
شماره نمونه |
نوع پيش دهان |
اولين |
منفذ تناسلينر |
منفذ تناسلي |
كمربند |
غددكمربند |
وضعيت |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
۳-۳-۳٫ چرخه زندگي و بيولوژي توليد مثل
كرم خاكي جانوري است دو جنسي يعني هم به تنهايي نر است و هم ماده و اندامهاي تناسلي همه در ناحيه شكم قرار گرفتهاند.
روشهاي جفتگيري براي همه گونهها يكسان نيست، كرمهاي خاكي در اكثر ماههاي سال ميتوانند توليد مثل كنند و مخصوصاً در ماههايي كه رطوبت هوا زيادتر است، افزايش مييابد لقاح از نوع تقاطعي بوده و معمولاً ۲ تا ۳ ساعت طول ميكشد در هنگام جفتگيري دو كرم طوري به يكديگر ميچسبند كه سر هر يك مقابل دم ديگري و در جهت مخالف هم قرار ميگيرد
هر كرم بعداً تشكيل تعدادي پيله (Cocoon) را ميدهد كه در داخل آنها تخمها قرار دارند گونه E.Foetida در عرض ۳ تا ۵ روز ميتواند ميان ۲ تا ۱۰ عدد پيله كه هر كدام داراي تعدادي تخم كه از ۱ تا ۲۸ عدد تغيير مييابد، به وجود آورد اما اغلب فقط يك يا ۲ كرم زنده مانده و به دنيا ميآيد، اندازه و شكل پيله كـرمهاي خاكي با يكديگر متفاوت است و در هنگام ردهبندي يكي از معيارهاي مورد استفـاده ميبـاشد (شكل ۵). در داخل هر پيله چندين تخم به چشم ميخورد كه تنها يكي يا دو تا از آنها موفق به نمو كامل تا جانور بالغ ميگردد يك كرم بالغ از گونه L.rubelus در هر ۷ تا ۱۰ روز يك تخم ميگذارد كه در حدود ۲ تا ۲۰ جنين در آن وجود دارد.
آزمايش بررسي پيلههاي توليد شده
تعـداد ۵ عـدد تخم از محيـط پرورش كرمهاي خـاكي جدا كنيد. سپس آنرا خوب بشوئيد، رنگ هر يـك از تخمها را يادداشت نمائيـد. شكل هر كدام از تخـمهاي جمعآوري شـده را بر روي يك كاغذ سفيد بكشيـد. و سپس با اشكال زير مقايسه كنيد؟ آيا ميتوانيد حدس بزنيد اين تخمها مربوط به كدام گونه ميباشند؟
۳-۳-۴٫ فرآوري كرم خاكي
اين جانور به صورتهاي مختلف و در جاهاي متفاوت كاربرد دارد، لذا حسب كاربرد آن موضوع شركتهاي مصرف كننده متفاوت خواهد شد. پودر كرمخاكي منبع خوبي جهت جايگزيني پودر ماهي در صنعت توليد غذاي مصنوعي ميباشد از اينرو كارخانههاي توليد كننده غذاي دام و آبزيان ميتوانند يكي از مصرف كنندههاي اصلي اين فرآورده باشند، پروتئين استخراج شده از كرمهاي خاكي نيز در صنايع آرايشي و بهداشتي كاربرد فراواني دارد. از كرم زنده نيز جهت تغذيه مستقيم آبزيان بخصوص ماهي قزلآلا ميتوان استفاده نمود، برخي گونههاي كرم خاكي نيز جهت تقويت و اصلاح خاكهاي كشاورزي كاربرد دارند.
۳-۳-۵٫ چاي كمپوست
محصول ديگري كه از كمپوست كرمي بدست ميآيد چاي كمپوست است. اين محصول كه يك ساختار محلول آبي دارد به سادگي از كمپوست كرمي استخراج ميشود و داراي خواصي است كه از برخي جهات داراي مزاياي بيشتري از كرمي كمپوست نسبت به كرمي كمپوست جامد است نتايج تحقيقات فراوان توسط مراكز مختلف دنيا سبب استقبال فراوان از چاي كمپوست نسبت به كرمي كمپوست شده است از مهمترين مزاياي آن استفاده به حالت مايع از طريق پاشيدن روي برگها و تعيين غلظتهاي متفاوت هنگام استفاده، تجهيزات نسبتاً ابتدايي و دانش فني نه چندان پيچيده در تهيه آن و نهايتاً افزايش مقاومت گياهان در برابر بيماريها پس از مصرف چاي كمپوست است.
كلمه چاي از آن جهت به اين فرآورده اتلاق شده است كه فرآوري آن از كرمي كمپوست در برخي قسمتها شبيه به تهيه چاي است و بعلاوه رنگ آن نيز شبيه به چاي ميباشد روشهاي مختلفي براي تهيه آن وجـود دارد كه برحسب شرايط و حجم توليد با هم اختلاف دارند ولي داراي نكات مشترك فراواني هستنـد.
ـ آزمايش بررسي تهيه چاي كمپوست
۲۰ گرم از كمپوست تهيه شده از كرمهاي خاكي را به نسبت ۱ به ۸ با آب خالص مخلوط يا در كيسههائي آنها را قرار داده و در داخل آب رها ميكنيم. وقتي محلول يكنواخت شد هوادهي در آب را انجام ميدهيم. دماي C35ـ۳۰ را براي آن در نظر گرفته و با استفاده از همزن مخلوط را هم ميزنيم. ۲۰ تا ۳۰ همزدن را در دماي يادشده ادامه ميدهيم.
در پايان مجموعه را صاف كرده و عصارة به دست آمده چاي كمپوست نام دارد.
۳ـ۴ـ روش پرورش كرم خاكي
به طور کلي براي پرورش کرم خاکي نياز به وسايل زير است:
۳-۴-۱- جعبه نگهداري کرم خاکي
اين جعبه (کرمداني) بستگي به اهداف پرورش دهنده دارد . از يک جعبه کفش تا مخازن بزرگ پلاستيکي (يا سيماني) براي نگهداري کرمها استفاده ميشود. معمولا از جعبههايي با ابعاد ۳۰×۳۰×۹۰ سانتيمتر استفاده ميشود.
بيشينه خاک درون اين جعبهها ۱۵ تا ۲۰ سانتيمتر است زيرا در غير اين صورت کرمها از جعبه خارج ميشوند. جعبه بايد داراي درپوش باشد تا هم مانع نفوذ نور شود و هم از کاهش رطوبت خاک جلوگيري کند. اگر از جعبههاي پلاستيکي استفاده ميکنيد، سوراخي برايخروج آب اضافي در مواقع لازم و همچنين سوراخي براي جريان هوا در آن ايجاد کنيد. جعبههاي چوبي معمولا اين مشکل را ندارند ولي بهتر است که قبل از خاک ريزي، ديوارههاي آن را با پارافين يا موم در مقابل هدر رفتن رطوبت، عايق کنيد. جعبه بايد در جايي قرار بگيرد که رطوبت و دماي آن قابل کنترل باشد. تا جايي که ممکن است بايد از تابش مستقيم نور به کرمداني جلوگيري نمود. نور شديد، سرماي زياد، ضربه و ارتعاش، کاهش رطوبت و … از عواملي است که کرمها را وادار ميکند که به عمق خاک بروند. از لحاظ تراکم در هر متر مربع ميتوان حدود ۱۰۰ عدد کرم خاکي را جا داد. برخي منابع نيز عدد وزني نيم تا يک کيلوگرم کرم خاکي در هر مترمربع را ذکر ميکنند.
۳-۴-۲- بستر پرورش کرمخاکي
معمولا بهترين گزينه براي يک توليد خانگي، مخلوط خاک برگ و شن ريز است. گاهي از مخلوط خاک و شن و برگ درختان اشاره ميشود که تکرار همان جمله بالاست. آنچه مسلم است مقدار رس در اين بستر پرورشي يا Bed بايد در کمترين مقدار ممکن باشد. به بيان ديگر؛ هرگز از رس استفاده نکنيد. خاک مورد استفاده بايد نرم باشد تا کرمها به آساني بتوانند در آن رفت و آمد کنند و هوا نيز بتواند به سادگي به آن نفوذ کند.
براي تهيه چنين خاکي، آن را الک ميکنند. يکي از نکات کليدي در پرورش کرمخاکي، مرطوب نگهداشتن خاک است. فراموش نکنيد که اگر بيش از اندازه آب بکار ببريد، کرمها خفه ميشوند. ميتوانيد از افشانهها يا آب پاشها براي مرطوب نگهداشتن خاک استفاده کنيد.
رطوبت خاک بايد حدود ۲۵ تا %۳۰ باشد. رطوبت بيش از %۳۵ و کمتر از %۱۳ باعث توقف تخمگذاري کرمها ميشود.
P.H خاک هم در حد طبيعي و خنثي (۶/۵ تا ۳/۸) است.
بيشتر منابع اروپايي دماي مناسب پرورش کرمخاکي را ۱۸ درجه سانتيگراد اعلام کردهاند اما تا ۲۶ درجه سانتي گراد هم بدون مشکل پرورش داده شده است.
۳-۴-۳- روش تغذيه کرمخاکي
روش اصلي تغذيه ساپروتروفي است. در زير روش تغذيه گروههاي اكولوژيك مختلف كرم خاكي مورد بررسي قرار ميگيرد.
الف) گروه اكولوژيك مقيم سطح خاك (اپيجه)، از لحاظ تغذيه بيشتر متكي به مواد آلي و مواد گياهي مثل فضولات حيوانات ديگر، كودهاي داميو بقاياي گياهي هستند كه به آنها اصطلاحاً گياهخوار[۴] ميگويند.
ب) گروه دوم (اندوجه) بيشتر از مواد آلي درون خاك مثل مواد
هوميك ـ ريشههاي در حال پوسيدن يا ذرات آلي شستشو شده از سطح، تغذيه ميكنند؛ براي اين منظور مقدار زيادي خاك ميخورند كه به آنها اصطلاحاً Geophagous ميگويند. پس انواع اندوجه در درون خاك از مواد آلي و ميكروبهاي موجود در ريزوسفر يا خاك معدني تغذيه ميكنند.
ج) گروه سوم (آني سيك) گروه حفار هستند، در واقع تغذيه آنها از مواد آلي گياهي، همراه با فروبردن مقدار زيادي خاك است كه اصطلاحاً به آنها Phytogeophagous ميگويند.
پس انواع اپيجه در تجزيه مواد آلي موثرند در حاليكه دو نوع ديگر بيشتر در بهبود ساختمان خاك مؤثرند.
هر چند هر يك از انواع كرمهاي خاكي برحسب شرايط محيطي، مواد خاصي را براي تغذيه ترجيح ميدهند ولي به طور كلي از لحاظ تغذيه اكثراً از بازماندههاي گياهي تازه (برگها) و در حال تجزيه با بافت نرم و نيز كودهاي حيواني استفاده ميكنند. كرمها لاشبرگ مرطوب را به خشك ترجيح ميدهند و ميتوانند روزانه ۳۰۰ـ۱۰۰ ميليگرم ماده گياهي مصرف كنند.
شكل ۱۲ طبقهبندي كرم خاكي براساس خصوصيات اكولوژيك
مواد گياهي نامناسب براي تغذيه كرمها شامل موادي بانسبت C/N بالا (خشبي)، مواد داراي رزين، صمغ، تانن، مواد آلكالوئيدي تلخ و اسانسهاي تند ميباشد. بيشترين افزايش در وزن كرمهاي خاكي زماني است كه C/N مواد گياهي بين ۳۵ـ۱۵ باشد.
بعضي از انواع، كودهاي حيواني را به مواد گياهي ترجيح ميدهند و بين كودهاي حيواني، كودهاي گاوي ارجحيت بيشتري دارند. گاهي اوقات براي انواع اندوجه، اصطلاح خاكزي[۵] و براي انواع آني سيك، اصطلاح زمينزي[۶] به كار برده ميشود.
كرم خاكي همچنين ميكروارگانيسمها را نيز ميخورد يعني زندهخوار[۷] و از انواع ميكروبخوار ميباشد و اكثراً پروتوزئرها و باكتريها را به قارچها ترجيح ميدهد.
ميل تغذيهاي گونههاي مختلف نيز متفاوت است براي مثال لومبريكوس روبلوس از لاشبرگ تغذيه ميكند در حاليكه آلولوبوفورا كاليجينوزا مواد آلي نيمه تجزيه شده را مصرف ميكند.
لومبريكوس تريستريس قبل از تغذيه، برگها و ساير مواد گياهي را به درون دهانه دالان ميكشد و از اين رو دهانه دالان را مسدود ميكند. اين كرم غذايش را به دقت انتخاب ميكند و برگها را معمولاً از قسمت نوك به درون دالان ميكشد تا قسمت بد مزه دمبرگ بيرون از دهانه دالان قرار گيرد. اين گونه ممكن است %۹۰ از برگهاي ريخته شده باغهاي سيب را در مدت زمستان جابجا كند كه اين مقدار بالغ بر جابجا شدن ۱۲ گرم ماده خشك گياهي در هر روز است. براي آنكه برگها براي كرمها خوش خوراك باشند بايد قبلاً پوسيده باشند. اين امر احتمالاً سبب از بين رفتن تركيبات بد مزه پليفنولي هم ميگردد.
موادي كه به وسيله كرمها بلعيده ميشوند زمان اندكي در لوله گوارش باقي ميمانند (۲۰ ساعت هنگام تغذيه و ۱۲ ساعت هنگام حفاري) مواد بلعيده شده به كربنات كلسيمي كه توسط غدد كلسي فروز ترشح ميشوند، آغشته ميشوند. در داخل بدن كرم، مواد معدني و آلي با هم مخلوط ميشوند. در لوله گوارش كرمها آنزيمهاي پروتئاز و آميلاز و ساكاراز و ليپاز و حتي گاهي كيتيناز و سلولاز پيدا شده است كه ترشح آن را اكثراً به ارگانيسمهاي موجود در لوله گوارش نسبت ميدهند. از آنجائيكه ترشح آنزيمهاي سلولاز و كيتيناز در لوله گوارش كرم خاكي بيش از مقداري است كه توسط ميكروارگانيسمها توليد ميگردد لذا امروزه استفاده از اين ترشحات مورد توجه قرار گرفته است.
۳-۴-۳-۱- پرورش با مواد آلي مختلف
بسياري از گونههاي كرم خاكي از غذاهاي خاص و معين استفاده ميكنند (۱۹۸۵ Lee 1984 (Woll بكارگيري بسترهاي مختلف پرورشي، به نوع محيطي كه كرمها از آنجا تهيه ميشوند ارتباط زيادي دارد. مثلاً گونههاي آشغالخور (Epigees) تنها در لايههاي رويي بستر يافت ميشوند (۱۹۷۱ Bouche 1959 Lee) ولي اكثر كرمهاي ديگر، كه در خاك هستند براي تغذيه به سطح آمده و از مواد معدني خاك و يا ساير مواد آلي موجود آن استفاده ميكنند.
از هر يك از انواع خاكهايي كه با درصدي از مواد آلي مخلوط شده باشند ميتوان بعنوان محيط كشت و پرورش كرم خاكي استفاده نمود. اما علاوه مواد آلي مورد علاقه كرمهاي خاكي، شرايط اقتصادي پرورش دهنده نيز در تأمين مواد اولية محيط كشت بسيار مهم ميباشد بدين معني كه جهت اقتصادي بودن پرورش كرم خاكي معمولاً پرورش دهندگان از مواد آلي ارزان قيمت استفاده مينمايند. در طريقه پرورش صنعتي از خاك استفاده نميگردد، بلكه از غذاهاي تميز شده هوموسي كه كرمها ميتوانند در آن زندگي بكنند، بهره ميگيرند. (فرمحمدي ۱۳۷۴).
۳-۴-۳-۲- پرورش با مواد آلي گياهي
روش ساده و موفقيتآميز براي پرورش كرم خاكي آن ميباشد كه گياهان اضافي، مابقي علفهاي هرز خاك، برگهاي در حال فساد و حتي خاك ارههاي توليد شده در كارگاههاي چوببري را در يك محل جمعآوري و توده نموده تا جهت پرورش كرمها مورد استفاده قرار گيرند. اين مواد را ميتوان با هم مخلوط كرده و به عنوان محيط كشت كرمها از آنها استفاده نمود. بدين ترتيب كه يك توده از اين كود به طول ۶۴/۲ متر و عرض ۳۲/۱ متر و به ارتفاع ۹۲/۱ متري ميتواند در حدود۵۰۰۰۰ كرم خاكي را در خود جاي دهد. (شكل ۱۳)
ـ آزمايش تهيه بسترهاي مناسب پرورش
۱ـ پرورش با مواد آلي گياهي: يك جعبه چوبي و يا يك صندوق چوبي ميوه تهيه نمائيد، سپس مواد زائد كشاورزي مانند ساقه خرده شده گندم و يا جو (كاه) و يا برگهاي ريخته شده گياهان را جمعآوري و با هم مخلوط نمائيد سپس تعداد ۲۰ عدد كرم خاكي به آن اضافه نمائيد، سپس از يك هفته وضعيت آنها را مشاهده فرمائيد.
۲ـ پرورش بوسيله زباله: يك جعبه چوبي تهيه نمائيد، مواد زائد آشپزخانه خود را مانند تفالة چاي، پوسته تخم مرغ، باقيمانده سبزيجات را با هم مخلوط و پس از مرطوب نمودن درون صندوق چوبي بريزيد سپس تعداد ۲۰ عدد كرم خاكي به آن بيفزايد و پس از يك هفته وضعيت كرمهاي خاكي را مشاهده نمائيد.
۳ـ پرورش بوسيله فضولات دامي: يك صندوق چوبي تهيه نمائيد، مقداري از كود گاوي و يا اسبي و يا گوسفندي تهيه نمائيد آنها را خرد و يكسان كرده، پس از مرطوب نمودن درون صندوق چوبي بريزيد، حال تعداد ۲۰ عدد كرم خاكي به آن بيفزايد، پس از يك هفته وضعيت كرمها را مشاهده نمائيد.
ـ كرمها در كدام روش بهتر فعاليت نمودهاند.
ـ آيا بسترهاي كرم خاكي هنوز بوي اوليه خود را دارند؟
ـ آيا رنگ بسترهاي كرم خاكي تغيير كرده است؟
زائداتي مانند كود گاوي كه احتمالاً داراي ميزان كمي از محلول يك نوع نمك آلي يا آمونياك بوده، ميتوانند براي كرمهاي خاكي كشنده باشند، در نتيجه اينگونه زائدات قبل از استفاده بايد پردازش شده تا درجه سميت آن تقليل يافته يا خنثي شود. بهترين روش پردازش اينگونه مواد ذخيرهسازي آنها به مدت طولاني است.
تحقيقـات نشان ميدهـد كـه لجـن هـوادهـي شـده فـاضـلاب ميتوانند مواد غذايي ضروري را رشد و براي توليـد مثـل كرمهاي خاكي مانند ايزينيا (Eisenia)، فرتيما (Pheretima) وادريـلوس (Eudrilus)، را تهيـه نمايـد (Nehauserand، Hartenstein و ۱۹۸۲ Malecki, Loehr and Neuhauser 1980 Collier).
در گزارشات موجود محدوديتهاي استفاده از اين مواد مشخص شده است. وجود شرايط هوازي براي پردازش لجن فاضلاب از ضروريات مسئله ميباشد بطوريكه اگر اين شرايط مهيا نگردد، امكان استفاده از اين روش ممكن نخواهد بود، براي مثال در ايالت متحده تلاشي براي پردازش لجن فاضلاب توسط روشهاي كرميكمپوست[۸] به علت شرايط شديد غيرهوازي با شكست مواجه شد، لذا براي اينكه كشت كرم جزيي از مديريت لجن فاضلاب گردد، هنوز تحقيقات بيشتري براي اين امر مورد نياز است (Birkner 1986، Hortenstein & Mitchell 1977).
۳-۴-۳-۳- پرورش بوسيله زباله
يكي از سادهترين روشهاي ممكن، داشتن يك فضاي كوچك است كه بتوان زبالههاي شهري يا آشپرخانهها را در آنجا ريخت به نحوي كه تعدادي صفحات پهن چوبي در آن قرار داد تا پس از اضافه نمودن كرمها جهت برداشت آنها اين صفحات چوبي را بالا آورد. در ضمن كرمها از اين صفحات نيز بعنوان پناهگاه و تكيه گاه استفاده مينمايند.
اين روش به مراقبتهاي ويژه و خاص ديگري احتياج ندارد، زيرا كرمها با زير و رو كردن زبالهها و استفاده از مواد عالي آنها، ضمن تغذيه و پرورش، مواد زائد را به كود بسيار مفيدي تبديل مينمايند. اگر زبالهها بطور مداوم هوادهي شوند بوي بد و نامطبوع خود را از دست ميدهند. استفاده از اين روش در زمينهاي باير و بلامصرف كارايي خوبي ميتواند داشته باشد.
يكي از زيست شناسهاي آلماني به نام ورنر نيكل به دعوت شيخ نشينهاي
خليج فارس در صحاري اين ناحيه چنين كاري را انجام داد. وي با بودجهاي كه در اختيارش قرار دادند، در زميني به مساحت يكصد مترمربع از صحرا، بارتفاع ۳۰ سانتيمتر ماسه از سطح زمين برداشت و بعد ورقههاي پلاستيكي به قطر ۲ سانتيمتر در جاي آنها پهلوي هم چيدند. روي صفحههاي پلاستيكي لايهاي از زبالههاي آشپرخانه (پوست ميوه، باقيمانده تخممرغ، سيبزميني، تفاله قهوه و چاي و …) به قطر تقريباً ۵ سانتيمتر ريخته و بالاخره ۸۰۰۰۰ كرم خاكي در لابلاي زبالهها ميريزند. سپس با ۲۵ سانتيمتر ماسه روي آنها را ميپوشاند. كرمها از اين زبالهها روزانه ۴/۲ كيلوگرم خاك كود بسيار قوي و مفيدي براي گياهان ميسازند.حتي پس از ۵ روز همين شنهاي صحرا داراي كود كافي براي كاشت غلات ميباشند.
۳-۴-۳-۴- پرورش بوسيله فضولات و فاضلاب شهري
بهترين ماده غذايي براي كرم خاكي E.foetieda پهن گاوي ميباشد. اين كرمها در پهن گاوي رشد و تكثير فوقالعادهاي داشته و ميتوانند در صورت وجود شرايط مناسب و فضاي كافي در مدت ۶ ماه، ۲ كرم با سن ۶ هفته ميتوانند تعداد ۲۰۰۰ كرم جديد توليد كنند. همچنين كرمهاي خاكي را ميتوان در از بين بردن فاضلابهاي شهري به كار گرفت. فاضلاب شهري پس از تصويه و گرفتن آب آن، لجن باقيمانده را در حوضچههايي نگهداري ميكنند. در اين حوضچهها، انواع مختلف كرم خاكي اضافه ميشود. به عنوان مثال ۳ نوع كرم خاكي زير را ميتوان نام برد:
الف ـ E.foetida براي ازبين بردن ميكروارگانيزمها و باكتريهاي موجود در لجن و ميزان تكثير و باروري بالا.
ب ـ L.terrestiris زيرا تونلهاي عمودي به در ازاي يك متر در عمق لجن ايجاد ميكنند و بدين ترتيب باعث هوادهي لجن ميگردد.
ج ـ A.Caliginosa با ايجاد تونلهاي مايل و افقي وسيع، سامانه مشبكي براي حداكثر امكان هواگيري را بوجود ميآورد.
در ضمن آب فاضلاب گرفته شده بعلت دارا بودن مواد مغذي و معدني فراوان جهت كشت و توليد پروتئينهاي گياهي توسط جلبكهاي سبز آبي بسيار مفيد بوده و مورد استفاده قرار ميگيرند.
۳-۴-۳-۵- ساير محيطهاي كشت
از نظر اقتصادي كشت و پرورش كرم خاكي وقتي مقرون به صرفه است كه بتوان از موادي كه داراي هيچگونه هزينهاي نباشند استفاده كرد. مثل زباله رستورانها يا آشپزخانهها، قسمت دورريختني سبزيجات يا زبالههاي اماكن عمومي، مواد زائد كارخانههاي تهيه مواد غذايي (كارخانههاي آردسازي، كارخانههاي روغنكشي سويا).
از هر يك از انواع خاكي كه با مواد آلي مخلوط شده باشند ميتوان به عنوان محيط كشت و پرورش كرم خاكي استفاده نمود، هر چند كه در طريقه صنعتي پرورش از خاك استفاده نميشود، بلكه از غذاهاي تخمير شده هوموسي كه كرمها بتوانند در آن زندگي بكنند استفاده ميگردد. در اين طريقه كرمها به صورت سادهتري جمعآوري شده و تميزتر و شفافتر ميباشند.
مـركز تهيه كرم خاكي در فيليپين توصيه ميكند كه بهترين تركيب غذائي براي كرم خاكي، مخلوطي از %۵۵ خاك اره، %۳۵ پوسته برنج، و %۱۰ سبوس برنج ميباشد. اين مخلوط بايد به مدت ۳ هفته تخمير شود تا حرارت آن بين ۵/۱۵ تا ۲۰ درجه سانتيگراد برسد. پس از تخمير كافي (هنگامي كه با فرو بردن انگشت به داخل توده گرماي زيادي احساس نشود) اين محيط آماده كشت كرم خاكي ميباشد.
كرم خاكي قادر است كه هر نوع مدفوع و كود دامي را به كمپوست بسيار غني تبديل نمايد، در شرايطي كه كود دامهايي نظير اسب و طيور و ساير حيوانات اهلي براي دامدار مسئلهساز است پرورش كرم خاكي ميتواند راهگشا باشد. چرا كه اين نوع كود به خاطر تركيبات اسيدي زيادي كه دارد در مزارع به مقدار زياد قابل استفاده نيست. به هر حال دامدار ميتواند كرم خاكي را پرورش داده و كمپوست حاصله از آنرا براي مزرعه خويش استفاده نموده و يا آن را بفروش برساند. همچنين از توليد مازاد خود كرم نيز براي تغذيه آبزيان يا طيور به خوبي ميتواند استفاده نمايد.
در ميان طرحهاي مناسب براي ايران به طور كلي دو روش عمده و پركاربرد براي توليد ورمي كمپوست از فضولات و زباله ها وجود دارد. اين دو روش عبارتند از:
· روش تانك
· روش پشتهاي
در اين روش، يك جايگاه و محيط محدود شده براي انبار فضولات و زبالهها در نظر گرفته ميشود. سپس بعد از گذشت زمان مورد نياز براي آماده سازي زبالهها و فضولات ( كه با توجه به نوع مواد بازيافتي متفاوت ميباشد)،كرمها به اين فضولات اضافه ميگردند. اين روش خود بسته به شرايط محيطي محل توليد كود ورمي كمپوست و مقدار آن داراي طراحيهاي متفاوتي ميباشد.
در اين روش بايد توجه داشت كه زنجيره اين تانكها براي توليد ورمي كمپوست بايد در يك محل به صورت زنجيره وار پيوسته (continuous) و يا جدا از هم (separated) باشند.
اندازه پيشنهادي براي اين روش عبارت است از:
طول ۷ متر، عرض ۱ متر و عمق(ارتفاع) ۵۰ سانتيمتر.
توجه نماييد در روش پيوسته كرمها ميتوانند از شيارها و سوراخهاي ميان دو تخت و يا جعبه به جعبه ديگر جابجا شوند ولي در روش جدا از هم اين امكان تعبيه نشده است.
استفاده از اين روش در مقياس وسيع داراي دو ايراد براي اجرايي شدن در سطح روستاها را دارا ميباشد:
· استفاده از دستگاههاي گران قيمت براي مديريت زبالهها، هوا دهي و……
· هزينه بالاي شروع كار براي شركت تعاوني روستايي.
تصوير – تجهيزات هوادهي در روش تانك
در اين روش، مواد اوليه به صورت يك نوار پشتهاي شكل با عرض يك متر و ارتفاع حدود ۵۰ سانتيمتر و طول دلخواه روي هم انباشته ميشوند.. سپس بعد از گذشت زمان مورد نياز براي آمادهسازي زبالهها و فضولات ( كه با توجه به نوع مواد بازيافتي متفاوت ميباشد)،كرمها به اين مواد اوليه اضافه ميگردند
در زير روند كلي اين روش آمده است:
يك زمين مسطح بدون كلوخ – سنگ و خرده شيشه را انتخاب و سطح آنرا مرطوب و سپس كاملاً بكوبيد تا سفت گردد. علت اين امر جلوگيري از ايجاد هيبريد كرمهاي مورد استفاده با كرمهاي خاكي معمولي و زايل شدن نژاد آنها ميباشد. ميتوان در صورت امكان سطح زمين را سيمان و يا آسفالت نمود و يا با خاكستر پوشانيد. روي سطح آماده شده اقدام به ايجاد پشتهاي از كود حيواني نيمه پوسيده به شكل گنبدي با عرض ۱۰۰ سانتيمتر و به ارتفاع ۵۰ سانتي متر و طول دلخواه ميشود.
پس از گذر زمان و رسيدن موعد افزودن كرمها، در طول بالاترين قسمت پشته اقدام به ايجاد شياري به عمق ۱۵ سانتيمتر نموده و كرمها را داخل شيار در طول پشته بريزيد و سپس مواد را روي آن برگردانيد.
در زير تصاوير و نمونه نقشه طراحي براي اين روش آمده است.
مناسبترين روش براي توليد کود ورمي کمپوست در روستاهاي ايران
انتخاب و طراحي مناسبترين روش توليد کود ورمي کمپوست بر اساس عوامل زير انجام شده است:
۱ ـ تطابق با شرايط آب و هوايي و اقليمي
۲ ـ بدست آوردن پروتئين حيواني ارزان قيمت جهت مصرف در غذاي مرغ بجاي پودر ماهي
۳ ـ تهيه كود بيولوژيك كه از نظر كيفيت نسبت به ساير كودهاي موجود برتر ميباشد.
۴ ـ سهولت راهبري و عدم بكارگيري دستگاههاي پيچيده ( ازنظر فني)
۵ ـ امكان توسعه و بالا بردن ظرفيت توليد (چه از نظر توليد كرم و چه از نظر توليد ورمي كمپوست)
۶ ـ استفاده از نيروهاي متخصص داخلي
۷ ـ سرمايهگذاري اوليه كم
۸ استفاده از منابع و مواد اوليه قابل دسترس در روستا
۹ حداقل نياز به حضور کارشناس در فرايند توليد
با توجه به تحقيقات انجام شده روش پشتهاي با مواد اوليه كود حيواني و در زمين سفت يا سنگلاخ شيب دار مناسبترين روش توليد کود ورمي کمپوست براي روستاهاي ايران ميباشد.
استفاده از اين روش به دليل هزينه راهاندازي پايين و امكان ايجاد طرح توسعه سريع و ساده در طول كار براي استفاده در روستاها پيشنهاد ميشود.
کندن کانال در زمين مشابه مزارع انگور باعث ميشود که بتوان حجم بيشتري کود توليد کرد ولي کندن کانال مستلزم تجهيزات هوادهي مکانيزه خاص ميباشد که براي مناطق روستايي ايران و با سرمايه کم مناسب نيست. ولي در صورت وجود سرمايه کافي و کارشناس ميتوان در توسعه تعاوني از اين روش استفاده کرد.
استفاده از کانال در توليد کود در روستاهاي ايران توصيه نميشود چون باعث ميشود که فرايندهاي داخل گودال بصورت بي هوازي انجام شود که مطلوب نيست و نيز فرايند هوادهي بسيار مشکل خواهد شد و نيازمند دستگاههاي پيشرفتهتري خواهد بود که هزينه بر است.
در کشورهايي که از اين روش استفاده ميشود از دستگاههاي خاص هوادهي آن روش استفاده ميشود. و استفاده از روشهاي هوادهي رايج در ايران براي کانال که زير سطح زمين است ممکن نخواهد بود.
در ميان پشته کود حيواني که کرمها مشغول فعاليت توليد کود هستند در اثر فعاليتهاي گازي کود حيواني گاز متان توليد ميشود که باعث از بين رفتن کرمها ميشود. لازم است که به طور متناوب پشته به هم زده شود تا گاز متان از داخل پشته خارج شده و کرمها فعاليت خود را ادامه دهند.
بسته به روش توليد ابزارهاي دستي و مکانيزه مختلفي براي اين کار وجود دارد.در حال حاضر اين کار در ايران با روش دستي و با ابزاري شبيه شن کش انجام
ميشود. نحوه هوادهي توسط ابزاري شبيه شن کش و بوسيله کارگر انجام ميشود.
لازم به ذکر است که اين کار را با بيل نميتوان انجام داد چون به کرمها آسيب ميرساند.
دستگاههايي در ايران در حال طراحي و ساخت است که با بسته شدن پشت تراکتور فرايند هوادهي را با سرعت و هزينه کمتر انجام ميدهد و امکان توليد در حجمهاي انبوه را فراهم ميکند. اين دستگاه حدود يک ميليون تومان قيمت دارد.
در مورد نوع پوشش کف زمين توليد کود، خاک معمولي مناسب است ولي هرچه زمين سنگلاخيتر و سفتتر و بصورت سنگ و خاک باشد بهتر است چون از مخلوط شدن خاک با کود پيشگيري ميشود و عمل جداسازي خاک از کود را لازم نخواهد داشت.
استفاده از سيمان يا پلاستيک يا هر پوشش ديگر در کف زمين توصيه نميشود چون در مقاطعي که داخل پشته گرم ميشود، گرما را تشديد ميکند و کرم نميداند چه کار کند و باعث از بين رفتن کرمها ميشود در صورتي که اگر زير کرمها زمين باشد در مقاطعي که پشته به شدت گرم ميشود آنها به داخل زمين ميروند تا خود را خنک کنند و پس از متعادل شدن دما دوباره به پشته بر ميگردند. که اين باعث حفظ کرمها و نيز ازدياد تعداد آنها ميشود که در توليد کرم به عنوان يک محصول بسيار تاثير گذار است.
کرمها نسبت به دما، رطوبت و تغيير ناگهاني محيط زندگي حساسند و لازم است که اين موارد کنترل شوند.
در روستا استفاده از دستگاههاي خاصي لازم نيست و کنترل دما را با تغيير حجم پشته ميتوان انجام داد. ميزان رطوبت را با تغيير ميزان آب پاشي روي پشتهها ميتوان کنترل کرد. در مورد تغيير ناگهاني محيط زندگي کرم وقتي کود آماده جمع آوري ميشود نبايد ناگهان کود جديد واردکرد چون يک تغيير سريع است و بايد کم کم کرمها را با محيط جديد عادت داد.
با عادت دادن کرمها ميتوان مراحل آماده سازي قبل از ورود کرم را حتي حذف کرد و هزينهها را بسيار کاهش داد.
کرمها در زمين فرار ميکنند و به زمين فرو ميروند و از پشته خارج ميشوند روشهاي مختلفي براي حفظ کرمها هست مثلا زير آنها را سيمان ميکنند يا پلاستيک ميکشند يا خاکستر ميريزند. ولي اگر محل زمين به درستي انتخاب شود بطوري که در اطراف پشتهها غذايي براي کرمها نباشد مثلا يک زمين کوهپايهاي، در آنصورت به دليل گرسنه شدن کرمها دو باره به پشته بر ميگردند. اگر زمين سفتتر باشد بهتر است چون امکان فرار کرمها کمتر ميشود.
انتخاب زمين مناسب هيچ هزينهاي را براي حفظ کرمها در بر نخواهد داشت.
يک شيب %۱ تا %۲ مطلوب است به دليل اينکه فرايند شستشو آسانتر ميشود ولي از اين شيب براي توليد چاي کمپوست نميتوان استفاده کرد چون تهيه چاي کمپوست فرايندي شبيه دم کردن چاي دارد ولي از شيب زمين براي تهيه آب کرم يا wormwash ميتوان استفاده کرد که محصول ديگريست.
در مورد ميزان کرم مورد نياز يک استاندارد وجود دارد که براي هر فوت مکعب فضولات ۵۰۰ کرم با اندازههاي مختلف نياز است.
به عنوان مثال در يک مورد براي يک بسته فضولات به حجم ۰٫۵*۱٫۵*۲۰ متر از ۲۰ کيلوگرم کرم استفاده کرده بودند.
در توليد اين تعاوني ميزان کرم لازم براي اين تعاوني با فرض ظرفيت شروع روزانه ۱ تن ورودي ۵۰کيلوگرم کرم محاسبه شده است. به تدريج و با افزايش ظرفيت ورودي واحد توليدي کرمها نيز تکثير ميشوند و به حجم مورد نياز خواهند رسيد.
در حال حاضر قميت هر کيلوگرم کرم خالص (بدون مخلوط کود) ۴۰٫۰۰۰ تومان ميباشد.
فضولات حيواني بايد مدتي در فضاي باز بمانند تا فعاليت گازي آنها تخليه شود. البته با عادت دادن کرمها و با تجربه زياد ميتوان فضولات حيواني را مستقيما از دامداري به مزرعه توليد کود آورد و بلافاصله توليد کود کرمي را شروع كرد ولي اين کار مستلزم تجربه زياد است در غير اين صورت کرمها از بين خواهند رفت.
در مورد آماده سازي فضولات قبل از ورود کرم بايد گفت که کرمها به شدت نسبت به تغيير سريع حساسند و حتي ممکن است در اثر تغيير سريع از بين بروند. البته با تربيت تدريجي کرمها ميتوان آنها را طوري عادت داد که حتي بتوان فضولات حيواني را مستقيما از دامداري و بدون گذراندن مرحله از دست دادن فعاليت گازي فضولات آنها را وارد فرايند توليد ورمي کمپوست کرد. ولي در مورد افرادي که از تجربه کافي برخوردار نيستند بهتر است فضولات حيواني مدتي در محلي تلمبار شوند تا فعاليت آنها تخليه شود و سپس وارد فرايند توليد ورمي کمپوست شوند. ولي در مورد فضولات حيواني وقتي تلمبارهاي توليد کود تهيه شدند ميتوان بلافاصله کرمها را اضافه کرد.
۹٫ استفاده از زباله هاي خانگي توسط توليدکنندگان روستايي
در مورد مواد اوليه زباله خانگي قبل از وارد کردن کرمها به پشته بايد مواد اوليه محل آماده سازي را بگذرانند و زبالههاي مضر براي کرم تفکيک شوند. استفاده از زبالههاي خانگي براي توليد ورمي کمپوست يک کار به مراتب کارشناسيتر نسبت به استفاده از فضولات حيواني است. به همين دليل استفاده از فضولات حيواني براي اين تعاوني روستايي توصيه ميشود. از آنجا که استفاده از زبالههاي خانگي مستلزم تفکيک زباله و آگاهي از زبالههاي مفيد و مضر براي کرم و رعايت جداسازي زبالههاي مضر براي کرمها است استفاده از زباله خانگي به عنوان مواد اوليه مستلزم داشتن دانش و کارشناسي بيشتري است. از آنجا که استفاده از اين مواد اوليه و آماده سازي آن براي افراد روستايي ممکن است مشکل باشد استفاده از فضولات حيواني مخصوصا گاو براي واحدهاي روستايي بيشتر توصيه ميشود. اين مواد اوليه در دامداريها به فراواني يافت ميشود و از آنجا که هزينه حمل و نقل براي اين فعاليت توليدي به شدت زيان آور است و مقرون به صرفه نميباشد راهاندازي اين فعاليت در مجاورت دامداريها توصيه ميشود تا هزينههاي حمل و نقل به حداقل برسد.
بهترين ماده اوليه براي توليد کود ورمي کمپوست در روستاها فضولات حيواني است که از طريق دامداريها يا منازل روستايي ميتوان تهيه کرد.
استفاده از زبالههاي خانگي در مورد افراد روستايي که از تجربه و کارشناسي لازم براي تفکيک زبالههاي مضر براي کرم و آماده سازي آن براي کرم برخوردار نيستند توصيه نميشود. البته در مراحل توسعه تعاوني ميتوان به تدريج از زبالههاي خانگي بصورت کارشناسي شده استفاده کرد.
۱۱٫ تامين شرايط مناسب براي کرمها
دماي لازم براي ادامه حيات کرم بسيار مهم است و در صورت بالا رفتن دما از حد تحمل کرم، کرمها از بين خواهند رفت.
در صورت بالا رفتن دماي هوا در زمين توليد کود ميتوان با تغيير دادن حجم تلمبارها دماي داخل آن که محيط زندگي کرمها است را کنترل کرد. مثلا در زمستان که هوا سرد ميشود مي توان از تلمبارهاي با ارتفاع و حجم بيشتر استفاده نمود که گرماي توليدي در آن در اثر فعاليتهاي گازي بيشتر ميباشد.
حجم مناسب تلمبارهاي پشتهاي براي توليد کود ورمي مناسبترين حجم شامل ارتفاع ۲۰ سانتيمتر تا نيم متر و عرض ۱ تا ۱٫۵ متر است و طول آن مهم نيست و بستگي به ابعاد زمين دارد.
در مورد ميزان رطوبت لازم براي کرمها بايد هميشه رطوبت در حدود %۷۰ حفظ شود و محيطي شبيه هواي شرجي شمال براي کرمها وجود داشته باشد.
روش مناسب براي آب رساني به تلمبارها استفاده از شلنگ نرم پلي اتيلن شماره ۱۶ مشکي و نصب آب پاش در سر آن و قرار دادن آن روي تلمبارها است و جابجا کردن آن به تدريج به به طوري که رطوبت هر نقطه هميشه در حد %۷۰ حفظ شود و زمان بين آب دهي تجربي است و با توجه به ميزان رطوبت تعيين ميشود. ولي هر نقطه بايد حداقل هفتهاي ۲ بار آب داده شود.
در مورد ميزان رشد و تکثير کرمها اين امر تا حد زيادي بستگي به شرايط زندگي کرمها دارد بصورتي که ممکن است ۵۰ کيلوگرم کرم بعد از گذشت يک سال همان ۵۰ کيلوگرم باقي بماند به دليل تلفات زياد کرمها يا اينکه ممکن است ۵۰ کيلوگرم به چند برابر تبديل شود و اين بستگي به محيط و تغذيه کرمها دارد. هر کرم پس از ۳ماه ميتواند به ۳۶ کرم و ۳۴ تخم تبديل شود که هر تخم حاوي ۴ کرم است.
جدول تعداد و مدت رشد كرمهاي خاكي
كل مدت |
دوره رشد به هفته |
مدت زمان جنيني به هفته |
تعداد پيله توليد شده در سال |
نام گونه |
۱۲ |
۹ |
۳ |
۱۱ |
E.fetida |
طبق بررسيهاي بعمل آمده وزن و تراكم جمعيت كرمهاي خاكي در توليد مثل آنها تأثير بسزايي دارد.
بطوريكه مشاهده ميشود اگر جمعيت كرمهاي خاكي زياد باشد در سنين ۳۲-۲۵ هفتگي توليد مثل متوقف ميشود در صورتيكه اگر همين كرمهاي خاكي داراي تراكم پايينتري باشند توليد مثل آنها تا حدود ۴۴ تا ۴۵ هفتگي نيز ادامه خواهد داشت همچنين رژيمهاي غذايي گوناگون نيز در قدرت بقاي پيلهها (Cocoons) در هر دوره زاد و ولد تأثير فراواني بجا ميگذارد.
۱۶٫ محافظت کرمها در مقابل پرندگان
در مورد محافظ کرم در برابر حيوانات و پرندگان کرمخوار اين مساله چندان مهم نيست و در مقابل تعداد بسيار زياد کرمها قابل اعتنا نيست و تعداد پرندگاني که در زمين وجود دارند کم است. ولي اگر مرغ در زمين باشد در آنصورت تعداد قابل توجهي از کرمها را ميخورد. کما اينکه کرمها نورگريز هستند و در سطح نيستد که به راحتي توسط پرندگان خورده شوند.
در مورد سقف محافظ در برابر باران اين کار در روشي که از زمين مسطح استفاده ميشود لزومي ندارد چون در بدترين حالت که حتي ۲۰ سانتيمتر باران کف زمين جمع شود چون ارتفاع تلمبار تا نيم متر است کرمها خود را به بالا ميکشند و از خطر از بين رفتن خود را نجات ميدهند و پس از باران دوباره به پايين تلمبار ميروند. ولي در کل باران چندان مساله ساز نخواهد بود و نيازي به هيچ گونه سقف نيست.
با توجه به اينکه هزينه حمل و نقل در اين نوع فعاليت با توجه به قيمت فضولات و زباله مصرفي مقرون به صرفه نيست حتيالامکان بايد در اجراي اين طرح، زمين مورد نظر در محلي انتخاب شود که هزينههاي حمل و نقل به حداقل برسد. براي اين منظور بهتر است زمين اين تعاوني در مجاورت يک دامداري يا يک مرکز توليد فضولات حيواني قرار داشته باشد. اگر بتوان در نزديکي مجتمعهاي دامداري که چندين دامداري در کنار هم فعاليت ميکنند اين واحد راهاندازي شود دسترسي به مواد اوليه بسيار آسان و با هزينه حمل و نقل حداقل انجام خواهد شد که در سود دهي طرح تاثير زيادي خواهد داشت. بسته بندي کود نيز بهتر است در تعاوني انجام شود تا هزينه حمل و نقل کاهش يابد.
در ابتداي راه اندازي تعاوني لازم نيست که با تمام ظرفيت توليد صورت گيرد و بهتر است به تدريج و در عرض ۴ تا ۵ ماه توليد را بيشتر کرد تا به ظرفيت ۶ تن ورودي در روز رسيد.
۳-۴-۳-۶- ساير محيطهاي كشت
از نظر اقتصادي كشت و پرورش كرم خاكي وقتي مقرون به صرفه است كه بتوان از موادي كه داراي هيچگونه هزينهاي نباشند استفاده كرد. مثل زباله رستورانها يا آشپزخانهها، قسمت دورريختني سبزيجات يا زبالههاي اماكن عمومي، مواد زائد كارخانههاي تهيه مواد غذايي (كارخانههاي آردسازي، كارخانههاي روغنكشي سويا).
از هر يك از انواع خاكي كه با مواد آلي مخلوط شده باشند ميتوان به عنوان محيط كشت و پرورش كرم خاكي استفاده نمود، هر چند كه در طريقه صنعتي پرورش از خاك استفاده نميشود، بلكه از غذاهاي تخمير شده هوموسي كه كرمها بتوانند در آن زندگي بكنند استفاده ميگردد. در اين طريقه كرمها به صورت سادهتري جمعآوري شده وتميزتر و شفافتر ميباشند.
مـركز تهيه كرم خاكي در فيليپين توصيه ميكند كه بهترين تركيب غذائي براي كرم خاكي، مخلوطي از %۵۵ خاك اره، %۳۵ پوسته برنج، و %۱۰ سبوس برنج ميباشد. اين مخلوط بايد به مدت ۳ هفته تخمير شود تا حرارت آن بين ۵/۱۵ تا ۲۰ درجه سانتيگراد برسد. پس از تخمير كافي (هنگامي كه با فرو بردن انگشت به داخل توده گرماي زيادي احساس نشود) اين محيط آماده كشت كرم خاكي ميباشد.
كرم خاكي قادر است كه هر نوع مدفوع و كود دامي را به كمپوست بسيار غني تبديل نمايد، در شرايطي كه كود دامهايي نظير اسب و طيور و ساير حيوانات اهلي براي دامدار مسئلهساز است پرورش كرم خاكي ميتواند راهگشا باشد. چرا كه اين نوع كود به خاطر تركيبات اسيدي زيادي كه دارد در مزارع به مقدار زياد قابل استفاده نيست. به هر حال دامدار ميتواند كرم خاكي را پرورش داده و كمپوست حاصله از آنرا براي مزرعه خويش استفاده نموده و يا آن را بفروش برساند. همچنين از توليد مازاد خود كرم نيز براي تغذيه آبزيان يا طيور به خوبي ميتواند استفاده نمايد.
پاسخ دهید