زمین لرزه قوچان در ۲۶ آبان ماه ۱۲۷۲ در ساعت ۱۹:۳۰ به وقت محلی رخ داد. بیشترین مقدار ثبت شده از آن در مقیاس ریشتر در حدود ۶٫۶ و در مقیاس مرکالی برابر X (شدت) بود. این حادثه نتایج فاجعه باری در منطقه قوچان به خصوص خود شهر قوچان به همراه داشت. تخمین زده میشود که زمین لرزه ۱۸۰۰۰ نفر تلفات داشت.
شرایط زمین ساختی
رشته کوه کپه داغ که در لبهٔ شمالی منطقهای قرار دارد که صفحههای عربستان و اوراسیا پیوسته در حال سایش با هم هستند. این ناحیه از غرب توسط دریای کاسپین به رشته کوههای قفقاز متصل است. سالانه در حدود ۳ میلیمتر کوتاه شدگی در عرض این کوهستان دیده میشود. گسل قوچان (در جهت شمال شمال غربی و جنوب جنوب غربی) یک گسل جانبی امتداد لغز فعال میباشد که در نتیجه همین کوتاه شدن عرض و انبساط طول رشته کوه کپه داغ به وجود آمده است. این ناحیه هر ساله در حدود ۱٫۵ میلیمتر جا به جایی را تجربه میکند. رشته زلزلههای که در بین سالهای ۱۲۲۹ تا ۱۲۷۳ به نواحی مختلف قوچان آسیب وارد کرد همگی از گسل قوچان و امتدادش تا دشت اترک که در آن جا سطحی تاقدیسی به وجود آورده است، ناشی میشود.
زلزله
این زلزله در ناحیهٔ وسیعی از منطقه شامل ترکمنستان و در مناطق دورتری از جمله تهران احساس شد. این زلزله در حالی رخ میداد که پیش لرزهای قوی هم قبلاً اتفاق افتاده بود. پس لرزههایی هم در۲۷ و ۲۸ آبان ماه نیز باعث لرزاندن قوچان شده بود.[۲]
خسارات
این زلزله باعث شد که شهر قوچان تقریباً به طور کامل از بین برود. تنها خانههایی سالم ماندند که در زلزله ۱۲۷۱ بازسازی شده بودند[۳]
پس از زلزله
زمستان آن سال که زمین لرزهای غیرمنتطره در قوچان اتفاق افتاد مرگ و میر بسیاری از افراد را به دنبال داشت.[۴][۵]
فقط بیش تر از یک سال بعد در ۲۷ خرداد ماه ۱۲۷۵ زمین لرزهٔ دیگری رخ داد وباعث دوباره لرزاندن قوچان شد اگرچه تعداد مرگ ومیر وخرابیها کمتر بود. تنها تعداد کمی از خانههای گلی سالم ماندند و خانههای جدید عمدتاً از چوب ساخته شدند.[۴]
فرهنگ عامه
ترانه مشهور «رشیدخان» تحت تأثیر این حادثه و همچنین مرگ رشیدخان ساخته شده است.
منابع
- GDC. “Comments for the Significant Earthquake”. Retrieved 18 August 2012.
- mments for the Significant Earthquake
- mments for the Significant Earthquake
- ttp://131.111.64.1/~rwalker/pdf/2006_kd_gji.pdf Strike-slip faulting, rotation, and along-strike elongation in the Kopeh Dagh mountains, NE Iran
- Astronomical Society
مروری بر زمین لرزه های تاریخی قوچان
پیشینهی تاریخی شهر قوچان را قبل از میلاد آورده اند. این شهر کهن در طول تاریخ گاهی از آبادترین و پرجمعیتترین شهرهای روزگار خود بهشمار آمده و از موقعیت جغرافیایی، اقتصادی و سیاسی منحصربهفردی برخوردار بوده است. روزگاری احکام صادر شده در قوچان ” از خوارزم تا جنوب خراسان و از استرآباد تا کابل قابل اجرا بود.”(توحدی،۱۳۵۹). اما عجیب نیست که امروز آثاری در خور توجه از شکوه گذشتهی آن باقی نمانده باشد. آنچه پس از تاخت و تازهای بی امان مغولان، ترکمنها ، تاتارها ، کشمکشها و جنگهای خوانین، غارتها و چپاول یاغیان باقی ماند، در قرن ۱۹ میلادی طعمهی زمینلرزههای مکرر و دهشتناک گردید و عاقبت شیرازهی عمران، اقتصاد و فرهنگ این شهر را از هم پاشید. قرن ۱۹ را باید قرن فاجعهی بزرگ برای قوچان دانست.
***************************
در این نوشتار گذری کوتاه به زمینلرزههای تاریخی قوچان خواهیم داشت.
زلزله ۱۲۱۲ خورشیدی
هنوز خرابیهای ناشی از حملهی عباس میرزا ولیعهد فتحعلیشاه به قوچان ترمیم نشده بود که نخستین زمینلرزهی مخرب قوچان در سال ۱۲۱۲خورشیدی ( ۱۲۴۹ه .ق -۱۸۳۳ م ) شهر را ویران کرد و بر ویرانیهای ناشی از لشکر کشی عباس میرزا افزود. زلزلهی دیگری در سال ۱۲۳۰ ه.ش (ژوئن ۱۸۵۱ م) روی داد. در قوچان یکچهارم خانهها و نیز گنبد امامزاده سلطان ابراهیم (ع) فرو ریخت و حرم آن ویران شد. در شهر ۱۶۰ تن کشته و زخمی شدند. سال بعد (ژانویه ۱۸۵۲ م) یک پسلرزهی بسیار شدید آسیب فراوانی به شهر رساند.
زلزله ۱۲۵۰ خورشیدی
در سال ۱۲۵۰ ه.ش (۲۳ دسامبر ۱۸۷۱ م.) زمینلرزه بار دیگر شمال قوچان را در هم کوبید. دردره اترک نیمی از شهر و از جمله بقایای باروی آن، مسجدها، مدرسهها و گنبد سلطان ابراهیم (ع) ویران شد. شمار اندکی از مردم کشته شدند زیرا زمانی پیشتر لرزههای خفیفی روی داده بود و غوغاهایی شنیده می شده است. به عقیده “ناپیر” که در سال ۱۲۵۳ه.ش (اکتبر ۱۸۷۴م) از منطقهی قوچان دیدار نموده بود، شهر را در حالت نیمه ویران یافت. یک سال پس از آن “مک گریگور” توصیف همانندی از اثرات این زمینلرزه بهدست داده و میافزاید که تا آن هنگام نیمی از شهر متروک رها شده و باروی آن بهصورت ویرانه بوده است. یک سال بعد در ۶ ژانویه ۱۸۷۲م پسلرزهای به همان اندازه نیرومند، ویرانی را کامل کرد و شمارزیادی از مردم را کشت. پس لرزهها به مدت چهار سال ادامه داشتند (امبرسز و ملویل، ۱۳۷۰). تاریخ این زمینلرزه را( قوچان جدید خراب شد) گفتهاند (شاکری، ۱۳۶۵). هنگامی که “ناپیر” و “مک گریگور” در سال ۱۲۵۳ و ۱۲۵۴ ه.ش (۱۸۷۴ و ۱۸۷۵ م) از قوچان دیدار کردند مشاهده نمودند که نه تنها بیشتر مردم بلکه ایلخان نیز در چادر میزیست، زیرا زمینلرزهها هنوز آن اندازه فراوان بودند که زیستن در خانهها را خطرناک سازد.”مک گریگور” ساختمانهای چوبی نوع تازهای را مشاهده کرد که مردم قوچان طرح ریخته بودند تا در برابر زمینلرزه مقاومت کند. به عقیدهی مؤلفان کتاب «تاریخ زمین لرزه های ایران»، برخی نوآوریها و بهبودهای موقتی در ساختن خانههایی که در برابر زمینلرزه پایدار باشند، پس از زمینلرزههای ۱۸۷۱ و ۱۸۹۳م قوچان و زمینلرزههای بزرگ قرن بیستم بهعمل آمد، اما افسوس که این مسأله با جدیت پیگیری نشد.
زلزله جمعه , ۲۶ آبان ۱۲۷۲ خورشیدی
در سال ۱۲۷۲ ه.ش (شامگاه ۱۷ نوامبر ۱۸۹۳ م) در ساعت نوزده و سی دقیقه زمینلرزهای شهر قوچان را به تمامی ویران کرد. همهی ساختمانهای همگانی از جمله ادارهی تلگراف، بازار با ۱۱۰۰ دکانش، بخشی از مسجد و منارههای آن، مدرسه، کاروانسرا و کاخ ایلخان فرو ریخت. همهی خانهها و بقایای باروی آن ویران شد و دست کم ۵۰۰۰ تن کشته شدند. ۵ گنبد امامزاده سلطان ابراهیم (ع) و چند خانهای که پس از زمینلرزهی ۱۲۵۰ه.ش (۱۸۷۱م) با مهاربندی چوبی دگر باره ساخته شده بود، تنها سازههایی بودند که بر جای ماندند. در شهر و پیرامون آن مجراهای قناتها ریزش کرد و شکافهایی به ژرفای پنج تا هشت متر در زمین پدید آمد که بر میزان ویرانیها افزود. در دره اترک همهی روستاهای بین یزدانآباد، کلبلاسی (کربلایی آغاسی)، کلوخی و جرتوده تقریباً بهکلی ویران شدکه تلفات آن شامل کشته شدن ۱۰۰۰۰ تن از مردم و از میان رفتن بیش از ۳۰۰۰۰رأس دام برآورد شده است. همهی منابع پشم، تجارت دام و کشاورزی برای سالیان بسیاری از دست رفت (امبرسز و ملویل،۱۳۷۰). شاهدی، زمینلرزهی قوچان را چنین تعریف میکند: “قریب حصار شهر قوچان رسیدیم، بعضی ابنیه را از قبیل قهوهخانه و میهمانخانه بیرون دروازه آنچه بود، خراب و منهدم یافتم و به خرابی قوچان پی بردم و چون داخل شهر شدم و دیدم زلزله تمام خانهها و بناها را خراب کرده، حتی بناهای خیلی محکم را. عمارات و حمامها و مساجد و کاروانسراها و غیره و از تمام ابنیه جز گنبد امامزاده آثاری باقی نمانده و هر چه بود منهدم و با خاک یکسان گشت.”(جابانی، ۱۳۶۶). مؤلف کتاب «اترکنامه» به نقل از کتاب «بحرالفواید»چنین مینویسد: در شب هشتم جمادی الاول ۱۳۱۱ هجری قمری سه ساعت از شب، زلزلهی سختی به قوچان روی داد که باعث اتلاف دوازده هزار نفوس شد (شاکری،۱۳۶۵). مرحوم آقا نجفی قوچانی این زمینلرزه را چنین شرح می دهد:”… قریب ساعت دو از شب که من با والده در میان ایوان خواب بودیم که زلزله آمد و کوهها را خراب کرد. من فوراً …جستم میان حیاط و چنان گردِ خرابیِ کوهها، روی ماه را گرفت که جهان تاریک شد…(آقا نجفی قوچانی،۱۳۷۶). کلنل چارلز ادوارد بیت انگلیسی نیز از ۱۷ تا ۲۲ سپتامبر ۱۸۹۴ م. از قوچان بازدید نموده است و در سفرنامه خویش می نویسد:” تا وقتی خود شهر را از نزدیک ندیدم نتوانستم به عظمت این حادثه پی ببرم. دیوارهای شهر تماماً از بین رفته و خانهها یا کلاً فرو ریخته و یا قسمتی از آن ویران گردیده بود….(جابانی،۱۳۶۶).
زلزله پنجشنبه ۲۷ دی ۱۲۷۳ خورشیدی
بالاخره زمینلرزهی سال ۱۳۱۲ ه . ق. (۱۷ ژانویه ۱۸۹۵م.)ساعت ۵/۱۱ صبح روی داد و بار دیگر بهطور کامل شهر را تخریب نمود. تلفات این زلزله در شهر قوچان به علت زمان وقوع، رخداد پیشلرزه، بهکار گرفتن تیرهای چوبی در چهار چوب بناها و سکونت عدهی زیادی از مردم در شرایط موقت پس از زمینلرزهی قبلی، نسبت به زمینلرزهی سال ۱۲۷۲ ه . ش. (۱۸۹۳ .م) بسیار کمتر بود. پس از این زمینلرزه، شهر قدیم قوچان متروک و شهر در محل فعلی بنا شد (افشار حرب،۱۳۷۳). این زمینلرزه که به دنبال آن تا صبح روز بعد لرزههای پایانناپذیری میآمد، امام زاده سلطان ابراهیم (ع) را بهکلی ویران کرد. گرمابههای عمومی، بازار، گمرکخانه، اقامتگاه حاکم و ادارههای پست و تلگراف ویران شد و تلفاتی بر جای گذاشت. به جز چند کلبهی کوچک، تقریباً همهی خانهها و حتی آنهایی که پس از زلزلهی ۱۲۷۲ ه. ش (۱۸۹۳ م ) با چوب و سقفهای سبک دگرباره ساخته شده بودند ویران گشت. باری بهدلیل سبکی مصالح ساختمانی و نیز احتمالاً بهدلیل پیشلرزههایی که به مردم هشدار داده بود، شمار جانباختگان در قوچان بسی کمتر از آن بود که در غیر اینصورت میبود. در مجموع حدود ۷۷۰ تن جان خود را از دست دادند. این لرزه بار دیگر قناتها را در قوچان ویران کرد و سیمها ی تلگراف را در طول چندین کیلومتر فرو انداخت (امبرسز و ملویل، ۱۳۷۰). در این موقع عدهی کمی حدود ۸۰۰۰ نفر که مانده بودند شهر ویران شده را تخلیه کرده و به محل قوچان جدید مهاجرت کردند و عدهای هم در دهات و در شهرهای دور دست پراکنده گردیدند (شاکری، ۱۳۶۵). امروز شهر قدیم قوچان در ۱۱ کیلومتری غرب شهر جدید قرار گرفته است. با وجود افزایش جمعیت و گسترش شهرکسازی سالهای اخیر قوچان قدیم هرگز نتوانسته به دوران شکوفایی قبل از زمینلرزههای قرن ۱۹ میلادی برسد. با گذشت بیش از یکصد سال از آخرین زمینلرزههای مخرب این شهر، هنوز هم داغ آن در گوشه و کنار شهر تاریخی باقی مانده است. شاید تماشاگران این مناظر، لحظاتی به گذشته بیاندیشند؛ به مصیبتهایی که مردمان آن روزگار به چشم دیدند؛ به تخریب خانهها و بی سرپناه شدن کودکان؛ به مردان مانده در زیر آوار و زنانی آشفته و نالان که طفل خویش را در میان ویرانی ها جستجو می نمایند.
قوچان امروزبه لحاظ جغرافیایی نقطهی قوت چندانی در برابر آسیبپذیری زمینلرزه نسبت به موقعیت قوچان قدیم ندارد. زمین همیشه پویا و در جنبش مداوم است و منطقه کپه داغ– منطقهای که به لحاظ زمینشناسی، شهر قوچان در آن واقع است- فعال و ناآرام است. زمینلرزه باز هم خواهد آمد. چارهای باید اندیشید!
منابع:
۱- آقا نجفی قوچانی: سیاحت شرق، مؤسسهی چاپ و انتشارات حدیث، تهران ۱۳۷۶٫
۲- افشار حرب، عباس: زمینشناسی کپه داغ، انتشارات سازمان زمین شناسی کشور، تهران ۱۳۷۳٫
۳- امبرسز، ن.ن. و ملویل، پ :تاریخ زمینلرزه های ایران، ترجمهی ابوالحسن رده، انتشارات آگاه،تهران ۱۳۷۰٫
۴- توحدی، کلیمالله: حرکت تاریخی کرد به خراسان، چاپ توسلی، مشهد ۱۳۵۹٫
۵- جابانی، محمد: مردمشناسی قوچان، انتشارات اطلس، مشهد ۱۳۶۶٫
۶- شاکری، رمضانعلی: اترکنامه، انتشارات امیرکبیر، تهران ۱۳۶۵٫
پاسخ دهید