شهرستان سرخس
موقعیت جغرافیایی
سرخس در گوشه شمال شرقی ایران، در مجاورت ترکمنستان(شوروی سابق)، تقریباً بین دو نصف النهار۳۰ تا ۶۰ و ۱۵ تا ۶۱ درجه شرقی و بین دو مدار ۳۶ و ۳۶ تا ۴۰ درجه شمالی قرار گرفته است. حد طبیعی منطقه را در جنوب، رودخانه کشف رود و حد شرقی را رود تجن (از پیوستن رودخانه هریرود و کشف رود) و حدود طبیعی غربی و جنوب غربی را آخرین امتدادهای ارتفاعات کپه داغ مشخص مینماید.
قبل از اسلام
از دوره قبل از اسلام سرخس اطلاع درستی در دست نیست اما فردوسی در شاهنامه و در داستان«جنگ هفت گردان»از سرخس چنین یاد کردهاست.
به نخجیرگاه رد افراسیاب | زیکدست کوه ودگر رود آب | |
دگر سو سرخس وبیابان به پیش | گله گشته بر دشت آهو و میش |
همچنین در داستان آگاه شدن افراسیاب از طوس وسپاه او میگوید:
میان سرخس است و باورد طوس | زباورد برخاست آوای کوس |
چنانکه تاریخ میگوید یزگرد سوم آخرین پادشاه ساسانی پس از شکست از اعراب برای تجدید حیات سیاسی خودبه شرق ایران آمد و بالاخره به دست آسیابانی در شهر مرو کشته شد. با توجه به استیلاو اقتدار اعراب بر خراسان و دیگر توابع، در این دوره مرو، شهری آبادبود و نیشابور نیز شهری بزرگ وآبادان،سرخس در نیمه راه این دو شهر از مزایا وسهم خوبی بهره میبرد. جغرافی دانان ونویسندگان قرن سوم وچهارم به طور مستقیم وغیر مستقیم در باره سرخس چنین ذکر کردهاند که،این شهر در آن زمان آبادانی چشمگیری داشتهاست. شاید بتوان فضل بن یحی سرخسی وزیر با تدبیر مامون عباسی را در آبادانی سرخس، در دوره حکومت عباسیان موثر دانست . یعغوبی جغرافی دان قرن سوم هجری در کتاب تاریخ نیشابور صفحه ۱۹ در بار سرخس چنین میگوید:سرخس سرزمینی با شکوه وشهرآن بزرگ و در بیابانی ریگزار واقع است و مردمی به هم آمیخته در آن سکونت دارند،عبدالله بن خازم سلمی در زمان خلافت عثمان آن را فتح کرد. صاحب حدود العالم در باره سرخس چنین میگوید:سرخس شهری است برراه اندر و اندر میان بیابان نهاده وایشان را یکی خشک رود(فصلی) است کهاند میان بازار میگذردو بوقت آبخیز اندرو آب رود وبس جای با کشت و برز است و مردمان قوی ترکیب اند وجنگی وخواسته ایشان شتر است.
دوران حکومت سلجوقیان
سلطان سنجرسلجوقی ازسال۴۹۰تا۵۵۲هجری قمری سالها درمروپایتخت داشت.توقف وی درمرو،نه تنها درآبادانی آن جا اثرکردبلکه درنتیجه امنیت وپیشرفت دراین زمان ،درشهرهای دیگرایران مانندسرخس که همسایه غربی مروبودنیزمحسوس بود.ازآثار سلجوقیان میتوان به دواثربسیارنفیس،بنام مقبره لقمان بابا و رباط شرف که درمسیر جاده ابریشم قرارداشت ، نام برد.
لقمان بابا
مقبره شیخ لقمان که از عرفای قرن چهارم هجری ومعاصرابوسعید ابوالخیر بود ،بنایی است عظیم وبسیار با شکوه ،این بنا ازآجرساخته شدهاست ودارای تزئینات گچی ،گچ بری ،وآجرکاری ممتاز میبا شد.که پس از گذشت بیش از هشتصد سال هنوزبا ابهت و صلابت خود را در کنار شهر سرخس گردن فرازی میکند.
رباط شرف
بنای بسیار جالب دیگری در حدود ۴۰ کیلومتری شهر سرخس و در کنار جاده ابریشم (جاده قدیم نیشابور،سرخس،مرو)قرار دارد.این بنای زیبا ،رباطی(کاروانسرای)است مشهور به رباط شرف و بی شک یکی از شاهکارهای دوران سلجوقیان به حساب میآید. رباط دارای دو بخش مجزا و دو حیاط مستقل میباشد که در هر یک از آنها ایوان وطاقهای متعددی ودر هر یک مسجدی با محراب برای نمازگزاران وجود دارد
سرخس در زمان افول حکومت سلجوقیان
بعد از شکست واسیر شدن سلطان سنجر سلجوقی به دست غزههای حوالی بلخ ،بیابان نشینهای ترکمن مانند مور وملخ به خراسان ریختند و بلاد آباد آن که هر یک نمونه بارز عالم تمدن و از جهت عمارت وجمعیت ،در آن زمان کم نظیر بود،پایمال سم اسبان این جماعت غارتگر شد. در این حادثه ،سرخس خط مقدم این حوادث بود واز دستبرد غزان،مصون نماند وبوسیله این قوم غارت شد.
سرخس در قرن هفتم و هشتم
در قرن هفتم هجری،شهرهای خراسان در برابر سیل خروشان سپاهیان مغول از هم پاشیدند وبه نیستی گرایید.تولی خان پس از تسرف مرو،از سرخس عازم نیشابور شد ،که ظاهرا سرخس نیز از این تهاجم بی نصیب نماندهاست. حمدالله مستوفی در نیمه اول قرن هشتم هجری،تقریبا ۱۲۰ سال پس از حمله مغول ،در باب سرخس میگوید:سرخس از اقلیم چهارم است.دور بارویش پنج هزار گام است وقلعهای محکم از خاکریز دارد وهوایش گرمسیر است.
سرخس در دوران قاجاریه
بعد ازجنگهای ایران و روسیه، عباس میرزا پس از برقرار کردن امنیت نسبی در شرق ایران ، مامور امنیت شمال شرق کشور شد و در سال ۱۲۴۸ به سوی سرخس رفت و با پا فشاری زیاد قلعه سرخس را از ایل سالور(ترکمن)گرفت،باروی آنجا را خراب کرد واغلب مردم آنجا را کشت.
سرخس نو پا يا سرخس ناصری
بعد از این که برج و باروی سرخس در زمان عباس میرزا به کلی خراب شد،در زمان ناصرالدین شاه و در فاصله تقریبی نیم میل در سمت چپ رودخانه تجن-در مکان تقریبی سرخس قدیم- قلعه عظیمی به شکل کثیر الاضلاع ساختند که به قلعه ناصری موسوم گشت.قلعه برای دفاع خود در برابر ترکمنهای ناحیه مرو دارای ۲۴ برج داشت که مجهز به وسایل استحفاظی و توپ جنگی بود. اولین اروپایی که از قلعه ناصری دیدن کرد،شخصی از کشور فرانسه به نام بلوک ویل (bloqu ville)در سال ۱۲۷۷ ه.ق بود. روسیه نیز بعد از اقدامات عباس میرزا و در زمان ناصرالدین شاه در سال ۱۳۰۱ ه.ق ،برای نفوذ خود در ترکمنستان ، در محل خرابههای سرخس قدیم و در کنار رودخانه تجن ،قلعه نظامی به نام سرخس روس بنا نهاد.اولین اروپایی که از سرخس روسیه دیدن کردهاست ،افسرفرانسوی جوانی به نام کنت دوشله(cont de cholet ) است.
سرخس در آغاز قرن ۱۴ هجری قمری
وقتی سرخس چشم به قرن حاضر گشود،شهری کوچک بود،منزوی و دور افتاده که حد شرقی آن بر اساس توافق مرزی بین ایران وروسیه به رودخانه تجن محدود میشد.مقارن همان ایام روسها زمینهای را که در مغرب رودخانه از سالهای پیش در اختیار گرفته بودند به ایران واگذار کردند. قسمتی از این اراضی در نوار مرزی به جنگل جهانبانی معروف است که هم اکنون در اختیار سرخس ایران میباشد.در سال ۱۳۴۶ جادهای به طول ۱۸۲ کیلومتر از مشهد تا سرخس کشیده شد و آسفالت آن تا سال ۱۳۵۰ مورد بهره برداری قرار گرفت که احداث این راه به منزله نقطه عطفی در تاریخ معاصر سرخس به شمار میآید. سرخس از نظر استراتژیک و ژئوپلتیک در خراسان رضوی و بلکه کشور بسیار مهم است و به نوعی مهمترین نقطه بزرگراه ابریشم، محل اتصال شرق به غرب و شمال به جنوب جهان، است. یکی از سه گمرک بزرگ ترانزیتی ایران و راهآهن بینالمللی مشهد-سرخس-تجن (محور طلایی) در سرخس واقع است.
منطقه ویژه اقتصادی سرخس کانون مبادلات تجاری به کشورهای آسیای میانه، CISو کشورهای عضو اکو است. این منطقه ویژه دارای فضاهای تجاری، بازار دوستی، سردخانه، فرودگاه بین المللی الماس و سایر امکانات میباشد و تاکنون آستان قدس رضوی ۵۰۰میلیارد ریال در این مکان سرمایهگذاری کردهاست.
از دیگر ویژگیهای سرخس وجود سد دوستی است که برروی رودخانه مرزی هریرود باذخیره آبی سالانه ۸۲۰میلیون مترمکعب و دریاچهای به وسعت ۳۷کیلومتر مربع میباشد که توسط ایران و ترکمنستان بطور مشترک ساخته شدهاست.
پالایشگاه گاز شهید هاشمینژادخانگیران، که روزانه با بیش از ۵۰میلیون متر مکعب تولید، گاز مصرفی شش استان خراسان رضوی، شمالی، جنوبی، مازندران ، گلستان و سمنان را تامین میکند، در این شهرستان واقع است.
سرخس دارای معادن غنی ذغال سنگ است و معدن ذغال سنگ «آق دربند»، تامین کننده بخشی از ذغال سنگ کارخانجات کشور است.
مزار شیخ لقمان سرخسی عارف قرن چهارم هجری شمسی، پل خاتون و رباط شرف مربوط به دوران سلجوقیان، غار مزدوران، دریاچه و غار بزنگان از جاذبههای گردشگری سرخس است.
۲۵هزار هکتار اراضی دیم و آبی سرخس که با تکمیل کانال پایاب سد دوستی، ۲۵هزار هکتار به آن اضافه میشود، از دیگر توانمندیهای این شهرستان است.
در شهرستان سرخس ۱۷۰هزار تن انواع محصولات کشاورزی تولید میشود.
منابع
- پایگاه اینترنتی مرکز آمار ایران
- با کمک ایرنا
- البلدان-احمدبن ابی یعغوب-ترجمه دکتر ابراهیم آیتی
- شاهنامه فردوسی
- سرخس دیروز و امروز-دکتر سعیدی
- شاهکارهای هنر ایران (رباط شرف) دکتر عیسی بهنام
پاسخ دهید