شهرستان فیروزه |
۱- موقعیت جغرافیایی
فیروزه يکي از شهرستان های نیمه شمالی استان خراسان رضوی است. اين شهرستان از شمال و شرق به بخش مرکزی شهرستان نیشابور، از جنوب به بخش میان جلگه نیشابور، از شمال غربی به بخش سرولايت نيشابور، و از غرب به بخش های مرکزی و مشکان شهرستان خوشاب و بخش مرکزی شهرستان سبزوار، محدود مي گردد. اين شهرستان بين ۳۶ درجه و ۳ دقيقه تا ۳۶ درجه و ۳۳ دقيقه عرض شمالي و ۵۸ درجه و ۹ دقيقه تا ۵۸ درجه و ۴۱ دقيقه طول شرقي گسترش يافته است. مرکز اين شهرستان شهر فيروزه است که در ۲۰ کيلومتري شمال غرب شهر نيشابور و ۱۴۵ کيلومتري غرب شهر مشهد- مرکز استان- و ۱۱۵ کيلومتري جنوب شهر قوچان و ۹۰ کيلومتري شرق شهر سبزوار واقع است. اين شهر از سطح دريای آزاد ۱۱۷۰متر ارتفاع دارد. شهرستان فيروزه بر اساس آخرين تقسيمات کشوري در سال ۱۳۸۶ داراي ۱۵۸۶ کيلومتر مربع وسعت و شامل دو بخش مرکزی و بخش طاغنکوه است . نقشه آخرین تقسیمات کشوری استان خراسان رضوی و موقعیت شهرستان فیروزه /۱۳۹۲
۲- جغرافیای طبیعی
به طور کلي بیشتر مساحت شهرستان از نظر ریخت شناسی سطح زمین ، حالت هموار و دشت دارد. شیب زمین در تمام شهرستان به سمت کالشور نیشابور است که در جنوبي ترين نقطه آن جریان دارد.(كال شور نيشابور كه پس از عبور از دشت نيشابور به كالشور سبزوار مي پيوندد ، حدود ۶ كيلومتر از مرز طبيعي شهرستان فيروزه با بخش ميان جلگه نيشابور را تشكيل مي دهد.) شیب عمومی در بخش مرکزی از شمال به جنوب و در بخش طاغنکوه از شمال غربی به جنوب شرقی است که در نهایت به کالشور ختم می گردد . وجود همین شیب باعث شده رودخانه های فصلی(کال) بار و ماروسک همراه با چند مسیل (کال کوچک) دیگر نقش زهکش آب های سطحی و جاری منطقه در زمان بارش داشته و آب های سطحی را به کالشور که به کویر مرکزی ایران می ریزد ، انتقال می دهند. پست ترین نقطه ارتفاعی شهرستان در جنوبی ترین قسمت شهرستان و در جنوب روستای رهن کاریز در بخش مرکزی و در حاشیه شمالی کالشور ۱۰۸۲ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. از نظر توپوگرافي(ناهمواري ها) و ژئومورفولوژيکي (شکل هاي سطح زمين) به دو قسمت کوهستاني و مرتفع و قسمت هموار و دشت تقسيم مي شود. الف – قسمت کوهستاني و مرتفع در شهرستان سه محدوده کوهستانی وجود دارد که بیشتر در دهستان هاي بخش طاغنکوه و دهستان فیروزه بخش مرکزی قرار دارند . بيشتر قسمت هاي دهستان تحت جلگه هموار است و ناهمواری و ارتفاعاتی كمي در شمال غربي اين دهستان (شمال روستاي دولت آباد و غرب روستاي امير آباد ) وجود دارد كه جزو كوه هاي شمالي شهرستان محسوب مي گردند. کوه های شمال غربی وشمالی بخشی از دامنه های جنوبی رشته کوه های بینالود محسوب می شود. كوه هاي غربي نيز جزو رشته كوه جغتاي مي باشد. ۱- کوه های شمال غربی در دهستان طاغنکوه شمالی قرار داشته و مرز میان بخش سرولایت نیشابور و بخش طاغنکوه را تشکیل می دهد. بلندترین قسمت این کوه ها قله جازندر است که با ۲۰۷۵ متر ارتفاع بلندترین نقطه شهرستان است .این کوه ها در افزایش بارش های منطقه و تامین آب های زیرزمینی و تعدیل دمای هوا در روستاهای گرماب شاهزاده ، رباطی ، مرزان ، فهنه ،کارجی، جمبرجوق و کلاته ها و مزارع دره های کوچک نقش مهمی دارد. ۲- کوه های شمالی بین دهستان فیروزه بخش مرکزی و دهستان طاغنکوه شمالی بخش طاغنکوه قرار دارد. بلندترین قله این مجموعه کوهستانی قله ایلان لی با ۱۹۴۲ متر در شمال روستای سلیمانی می باشد. از قله های معروف دیگر این کوه ها می توان به قله های خانم سر و سی سر اشاره کرد. وجود معدن مشهور فیروزه در این کوه ها از اهمیت خاصی برخوردار است.این کوه ها در تامین آب های زیرمینی و تعادل هوا در دو سوی دامنه شمالی و جنوبی خود نقش بسزایی دارند. روستا های بتو ، سلیمانی در دامنه جنوبی این کوه ها قرار دارند. مخروط افکنه بزرگ روستای سلیمانی از مناطق حاصلخیز و کشاورزی شهرستان محسوب می شود. روستا های معدن بالا و پایین ، زاونگ ، رباطی بلوچ ها ،وزیریه در دامنه شمالی این کوه ها قرار دارند. ۳- کوه های غربی این کوه ها قسمتی از رشته کوه جغتای از کوه های غربی استان خراسان رضوی محسوب می شود. این کوه از حوالی روستا های گرماب بزرگ ، زروند و شوریاب در طاغنکوه جنوبی شروع شده و با امتداد به سمت غرب پس از عبور غرب طاغنکوه شمالی و بخش مرکزی شهرستان خوشاب ، وارد محدوده مرزی شهرستان سبزوار با جوین و جغتای می شود. بلندترین قلل این کوه ها که در منطقه به کوه های طاغنکوه جنوبی معروف هستند ، عبارتند از : قله دوشاخ (قلعه جوق – قلعه جیک) با ۱۹۲۱ متر ارتفاع در نزدیکی روستای قلعه یزدان و قله جیستی (برجسته – کله قندی) با ۱۹۴۴ متر ارتفاع در نزدیک روستای شورگشت. این کوه ها نیز در تامین آب های زیرزمینی و تعادل دمایی در حدود ۲۰ روستا و ده ها کلاته و مزرعه در دهستان های طاغنکوه جنوبی و شمالی نقش مهمی دارد. دور نمایی از قله جیستی در غرب روستای شورگشت بخش طاغنکوه/ عکس از محمد تاجیک / ۱۳۸۹
ب- قسمت هموار و دشت
تمامی محدوده هموار و دشت شهرستان بخشی از دشت بزرگ نیشابور قسمت محسوب می گردد . قسمتی هموار دهستان فیروزه بخش جنوبی جلگه ماروس می باشد. ( لازم به یاد آوری است که در لهجه های مختلف خراسانی به سرزمین های هموار جلگه گفته می شود اما در معنای علمی و جغرافیایی این سرزمین ها دشت هستند.) دهستان تحت جلگه نیز هموار بوده و در ادامه جلگه ماروس قرار دارد. رودخانه های ماروس و بار در تامین خاک و آب این قسمت دشت نقش مهمی دارند. دشت طاغنکوه که شمال و جنوب آن کوهستانی است نیز قسمتی از دشت نیشابور محسوب می گردد و دارای خاک حاصلخیز است و قطب کشاورزی شهرستان است. محدودیت منابع آب در تمام سطح شهرستان ،کشاورزی را تهدید می کند. زمین شناسی تمام قسمت های دشت و هموار از آبرفت های دوره کواترنر( دوره چهارم زمین شناسی) و مخلوطی از شن و ماسه و خاک رس پوشیده شده است.گنبد های نمکی و لایه گچی در دهستان فیروزه که شرایط را برای ایجاد معادن گچ و نمک فراهم کرده ، نیز متعلق به همین دوره میوسن است. بخش جنوبی دشت و حاشیه شمالی کالشور آبرفت ها و ماسه های بادی با درصد شوری بالا وجود دارد. وزش باد دیزباد (با جهت شرقی – غربی )در این منطقه سبب فرسایش خاک می گردد. در کوه های غربی بیشتر سنگ های آذرین قلیایی دوره کرتاسه دیده می شود.در دامنه های جنوبی کو های شمالی آبرفت های دوره ائوسن که فرسایش کوه ها به وجود آمده شرایط را برای ذخیره آب هاي زیر زمینی فراهم کرده است. تأثير وضعيت مورفولوژيکي منطقه بر روي استقرار سکونتگاهها به گونه اي است که در قسمت کوهستاني و دامنه اي روستاهاي معدود، با فاصله و جمعيت نسبتاً زياد و برخورداري از آب چشمه استقرار يافته و باغداري در آنها رواج دارد. برعکس در پهنه وسيع دشت روستاهاي متعدد با برخورداري از آب چاه و زراعت آبي محصولات يکساله استقرار يافته اند. آب و هوا از نظر آب و هواي شهرستان داراي آب و هواي معتدل کوهستاني است که البته بین نواحی کوهستانی و دامنه ها با دشت اختلاف دمای محسوسی وجود دارد. در قسمت های جنوبی شهرستان آب و هوا به شرایط بیابانی نزدیک می شود. متوسط دماي هواي شهرستان با توجه به نبود ایستگاه هواشناسی ، به کمک اطلاعات ايستگاه هواشناسي نیشابور (نزدیک ترین ایستگاه هواشناسی به منطقه) حدود ۱۴ درجه سانتي گراد تعیین می گردد. بطور کلي دماي هوا از شمال به جنوب منطقه بطور محسوسي افزايش مي يابد. متوسط بارش منطقه حدود ۲۴۰ ميليمتر است که از ۲۸۰ ميليمتر در ارتفاعات شمال غربی و غربی تا ۲۲۰ ميليمتر در جنوب بخش مرکزی متغيير است. در اين منطقه با توجه به همجواري دشت و کوهستان و تفاوت آب و هوايي بين آنها، بادهاي محلي فراواني مي وزد که مهمترين آنها از سمت جنوب شرق و شرق ، باد ديزباد مي باشد که در سمت جنوب بخش شديدتر است و از غرب و شمال غرب باد قوچان که نسبتاً خنک و مرطوب است منطقه را تحت تأثير قرار مي دهند. پوشش گياهي منطقه هم تحت تأثير اقليم و بويژه بارش قرار دارد که در بخش هاي شمالي و کوهستاني شرايط مناسب تري دارند و باعث گسترش فعاليت هاي دامداري در اين قسمت شده اند. جمعيت شهرستان فیروزه در سال ۱۳۹۰ که آخرين سرشماري عمومي نفوس و مسکن توسط مرکز آمار ايران صورت گرفت، ۴۲۷۱۸ نفر جمعيت داشته است . در سال ۱۳۹۰ از کل جمعیت شهرستان حدود ۵۷۶۹ نفر ساکن شهر فيروزه و۱۴۳۴ نفر ساکن شهر همت آباد و بقيه در ۱۰۵ آبادي داراي سکنه، ساکن مي باشند. که در بين اين آبادي ها، روستاهاي گرماب(۴۴۲۹ نفر)، معدن بالا و پایین(۱۰۲۷ نفر)، شورگشت(۱۰۶۹ نفر) ، سليماني (۱۲۷۲ نفر)، مرزان(۱۳۸۰ نفر)، همت آباد زماني(۱۵۳۵ نفر) ، قلعه یزدان ( ۱۰۴۳ نفر ) و شورآب (۱۰۶۸ نفر ) مهمترين و بزرگترين روستاها مي باشند. در همین سال مرکز آمار ایران در طی سرشماری خود حدود ۹۸ آبادی خالی از سکنه در شهرستان فیروزه ثبت کرده که نشانگر بالا بودن مهاجرت از روستا به شهر است. بر اساس آمار سال ۱۳۹۰، حدود ۴۰% جمعيت شهرستان زير ۱۵ سال سن داشته اند که نشانگر جواني جمعيت در اين منطقه است و نياز به برنامه ريزي و توجه به نيازهاي اين گروه جمعيتي به خوبي احساس مي شود. در همين سال بیش از ۹۰% مردم بالاي ۶ سال منطقه با سواد بوده اند که نسبت به متوسط شهرستان و استان در حد مناسب و قابل قبول است. در اين امر گسترش خدمات آموزشي و مستقل شدن آموزش و پرورش از سال ۱۳۷۲ و فعاليت هاي نهضت سوادآموزي، نقش بسزایی داشته اند. بطور متوسط در هر کيلومتر مربع از خاک اين شهرستان ۲۶ نفر زندگي مي کنند که اين ميزان در دهستان تحت جلگه تا ۳۷ نفر هم می رسد که نشانگر تراکم بالاي اين دهستان و شرايط مناسبتر آن براي جذب جمعيت و توسعه است. حدود ۱۶/۸۳ درصد جمعیت در ۱۰۵ آبادی دارای سکنه و ۸۶/۱۶ درصد جمعیت هم در نقاط شهری شهرستان ساکن می باشند. جدول ۳- آمار آبادی های شهرستان بر اساس اطلاعات مرکز آمار ایران در سال ۱۳۸۵
جدول ۴- جمعیت و وسعت دهستان های شهرستان فیروزه در سال های ۹۰-۸۵-۷۵
مهاجرت از روستاهاي اين بخش به نقاط شهري بويژه شهر نيشابور- مهمترين شهر منطقه- و شهرهاي مشهد، تهران و کرج زياد بوده بطوري که نسبت جنسي در اين شهرستان به نفع زنان است و از سوي ديگر بيشتر روستاهاي منطقه بويژه روستاهايي که از مرکز بخش و مرکز شهرستان دورتراند، مهاجر فرست هستند و با کاهش جمعيت مواجه مي باشند. روستاهايي مثل شورگشت، شورياب، فرخار، بتو، سلیمانی ، شوراب و … در پانزده سال اخیر با چنين وضعيتي روبرو بوده اند که اکنون نيز اين روند ادامه دارد.
در اين زمينه توجه به روستاها و گسترش خدمات رفاهي مانند آبرساني، خدمات مخابراتي و گازرساني، توجه به فعاليت هاي زراعي و دامپروري و فراهم نمودن تسهيلات لازم براي کشاورزان و خريد تضميني محصولات توسط دولت، و ایجاد اشتغال پایدار مي تواند مانع مهمي براي جلوگيري ازمهاجرت روستاييان و تخليه روستاها باشد. در سال ۱۳۹۰ در شهرستان فیروزه ده ها آبادي خالي از سکنه وجود داشته است که قابل توجه است. مردم شهرستان فیروزه به زبان فارسي و لهجه نيشابوري سخن مي گويند. ساکنان تعدادي از روستاها در بخش طاغنکوه( مانند روستاهای گرماب بزرگ ، چزگ ، سلیمانی ، شوراب و…) علاوه بر فارسي به زبان ترکي با لهجه نيشابوري صحبت مي نمايند. همچنین برخی روستاها در دهستان فیروزه (مانند روستای زاونگ ) و بخش طاغنکوه ( مانند روستای بتو و روستای زروند) فارسی را با لهجه بلوچی صحبت می کنند. آموزش و پرورش شهرستان تعليم و تربيت نوين در شهرستان فیروزه امروزي از سال ۱۳۱۰ با ايجاد دبستان عسجدي در روستاي معدن آغاز گرديد و بعد از آن به تدريج در مقاطع مختلف در روستاهاي منطقه گسترش يافت. در سال۱۳۷۲ نمايندگي آموزش و پرورش منطقه که زير نظر اداره نيشابور بود به سطح اداره ارتقا يافته و مستقل گرديد. اين اداره از مهر ماه ۱۳۷۳ رسماً فعاليت هاي آموزشي خود را شروع کرد و اکنون که حدود ۱۶ سال از فعاليت اين اداره مي گذرد و در سال ۱۳۸۸ پس از ارتقاي بخش به شهرستان ، اداره به سطح مديريت ارتقا يافت. در سال تحصيلي ( ۹۱-۱۳۹۰ ) حدود ۱۷۰ واحد آموزشي با حدود ۸۰۰ کلاس درس و ۸ هزار دانش آموز در شهرستان فعال مي باشند. همچنين دانشگاه پيام نور واحد فيروزه تنها مركز دانشگاهي فعال در سطح شهرستان است. اين واحد دانشگاهي از سال ۱۳۸۵ فعاليت خود را شروع كرده و همكنون داراي ۵ رشته تحصيلي و ۳۰۰ دانشجو از سطح شهرستان و شهرستان هاي مجاور مي باشد. جمعیت روستا های شهرستان فیروزه بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۰ – مرکز امار ایران
فیروزه ، سوغات خراسان
خراسان و شهرستان های نيشابور و فیروزه علاوه بر اینکه مهد علم و فرهنگ دوره هايي از تاريخ تمدن اسلامي و زادگاه دانشوران و مردان نامدار تاريخ ايران است، از دوره هاي بسيار كهن نيز به داشتن جواهري گران بها به نام فيروزه به شهرت جهاني رسيده است. از تاريخ دقيق كشف فيروزه و نحوه استخراج آن در گذشته هاي دور و به ويژه تا پيش از زمامداري پادشاهان صفوي ، اطلاعات جامعي در دست نيست اما احتمال مي رود كه در اوج شهرت و آباداني نيشابور و شهرستان فيروزه (كه با نام تحت جلگه بخشي از توابع نیشابور محسوب می شده ) ، ساكنين اين منطقه از وجود فيروزه و نحوه استخراج آن آگاهي داشته ند. قديمي ترين اسنادي كه در مورد فيروزه خراسان در شهرستان هاي فيروزه و نیشابور سخن گفته اند ، كتاب هايي نظير : ـ كتاب « جهان نامه » تأليف محمد بن بكران ( خراساني ) ، كه در سال ۶۰۵ هجري قمري به نام سلطان علاء الدوله ي خوارزمشاه تأليف شده . ـ « عرايس الجواهر و نفايس الاطايب » ابوالقاسم عبدالله كاي ( به سال ۷۰۰ هـ .ق ) و « تنسوخ (ق) نامه ايلخاني » منتسب به خواجه نصيرالدين طوسي مي باشد. در طي دوره صفويه و پس از آن ، سياحان خارجي و داخلي نظير ژان باپتيست تاورنيه ( جواهر سازي مشهور فرانسوي به سال ۱۰۴۶ هـ .ق ) ، فريزر ( ۱۲۳۸ هـ ق ) ، آرثور كانالي ( ۱۲۴۶ هـ ق ) ، ژنرال فريه ( ۱۲۶۱ هـ ق ) ، كرزن ( ۱۳۰۹ هـ ق ) ، صنيع الدوله (۱۳۰۳ هـ .ق ) و … از فيروزه و فيروزه تراشان نيشابور بسيار سخن گفته اند و برخي ( ژنرال فريه ) اشاره كرده اند كه عده اي از فيروزه تراشان نيشابور از « بدخشان تاجیکستان » ، به اين شهر آمده اند. معادن فيروزه در ۳۵ كيلومتري شمال غربي مركز شهرستان(شهر فیروزه) ، در دامنه هاي جنوبي ارتفاعات بينالود و در ۴ كيلومتري دو روستاي معدن پایین و معدن بالا ، از دهستان فيروزه ، بخش مرکزی شهرستان فيروزه واقع شده است و تمامي فيروزه كاران اين شهر نيز همه بومي هستند و هنرمنداني در نیشابور ، مشهد و اصفهان به اين كار اشتغال دارند. سنگ فيروزه معمولاً در كنار سنگ چخماق و به صورت رگه هاي بسيار باريك در لابه لاي سنگ هاي آذرين ( آتشفشاني ) شكل مي گيرد. اين سنگ از عناصري چون مس ، آلومينيوم ، فسفات ، هيدرواكسيد و آب تشكيل شده كه بسته به نوع و درصد اين تركيبات و محل تشكيل آن ، داراي طيف وسيعي از رنگ آبي كمرنگ ، پررنگ ، سبز روشن و در مواردي تا سبز تيره مي باشد. بهترين و گرانبهاترين نوع آن نيز با رنگ آبي سير و عجمي ناميده مي شود. وزن مخصوص فيروزه بين ۶۲/۲ تا ۸۳/۲ و سختي آن برابر شيشه يعني ۶ است. انواع فيروزه با توجه به محيطي كه فيروزه از آن به دست مي آيد ( جنس توده هاي معدن ) به دو نوع فيروزه سنگي و خاكي تقسيم بندي شده كه نوع خاكي آن از مسيل ها و رسوبات به دست مي آيد و به دليل عدم تغيير رنگ آن با گذشت زمان ، گران بهاتر و مرغوب تر مي شود . نوع سنگي آن نيز از ميان سنگ هاي آذرين استخراج مي گردد. از نظر كيفيت ( مرغوب بودن ) فيروزه ، انواع آن قبل از تراش شامل موارد ذيل مي باشد : ۱ـ فيروزه عجمي : گرد و درشت است و تقريباً خالص و بدون رگه مي باشد ، رنگ آن آبي سير و گران قيمت ترين نوع فيروزه است. ۲ـ عجمي نيم رنگ : از نوع قبلي كم رنگ تر و داراي كمي ناخالصي است. ۳ـ عربي : فيروزه تخت ، با لايه هاي نازك است با رنگ آبي سير. ۴ـ توفال : مانند عربي است ، داراي ناخالصي بوده و سنگ آن از ميان رفته و فقط لايه اي از فيروزه با رنگ آبي سير باقي مانده است. ۵ـ توفال نيم رنگ : از نوع قبلي كمي روشن تر است. ۶ـ توفال سفيد : رنگ آبي خيلي روشن دارد ، احتمالاً نام ديگر آن شروام مي باشد. ۷ـ چغاله ( چاغوله ) : فيروزه اي درشت ، شبيه عجمي اما به رنگ آبي كم رنگ . ۸ ـ شجري : داراي ناخالصي به شكل شاخ و برگ درخت و رگه دار است. ۹ـ شكوفه : فيروزه اي است ريزتر از چغاله و فيروزه كمي دارد. ۱۰ـ فيروزه چال يا نرم : اين فيروزه كمي بزرگتر از عدس بوده كه در سنگ هاي معدن ديده مي شود. ۱۱ـ فيروزه درشت : سنگ هاي نسبتاً بزرگي است كه در آن رگه هاي باريك و پراكنده و نازك فيروزه ديده مي شود و نازل ترين نوع آن است. فيروزه در اثر چربي تغيير رنگ مي دهد و در مقابل رطوبت يا خشكي به سبزي مي گرايد. اشكال مختلف آن را مي توان بيضي ، قلبي ، انگشتري و برجسته ناميد و براي مراقبت و حفظ اصالت فيروزه ، آن را در ميان خاك اره يا ماسه مرطوب نگداري مي كنند . در گذشته فيروزه را با انفجار صخره ها يا به طريق سنتي با خيساندن سنگ ها استخراج مي كردند ، به اين ترتيب كه قلوه سنگ هاي جدا شده از كوه را در حوضچه هاي پر از آب قرار مي دادند و پس از اين كه قلوه سنگ ها كاملاً خيس و سست مي شد ، آن ها را سايش داده ، فيروزه را جدا مي كردند . اما امروزه با استفاده از يك چرخ برقي ، قطعات سنگ معدن را سايش داده و فيروزه را به سهولت ( با افت كم ) از آن جدا مي سازند . از فيروزه بيشتر به عنوان نگين و ترصيع در انگشتر ، گردن بند ، دست بند و ظروف نقره استفاده مي كنند . در گذشته فیروزه مرغوب به مسکو در روسیه و ایتالیا ارسال می شد ولی در حال حاضر مراكز مهم فيروزه تراشي و فروش آن عبارتند از : روستا های معدن بالا و پایین ، شهر فیروزه مرکز شهرستان فيروزه , مجموعه ميراث فرهنگي ( كاروان سراي شاه عباسي ) و مجموعه تاريخي ـ تفريحي آرامگاه خيام در نیشابور و بازار های شهر مشهد خواص و فواید نگاه به فیروزه چشم را تقویت می کند و استفاده از سرمه آن و هم چنین گذاشتن آن بر روی چشم ها برای تقویت چشم و درمان بیماریهای چشمی مفید است. گذاشتن فیروزه بر روی چاکرای گلو برای درمان گلو درد، تقویت تارهای صوتی و درمان بیماری های ریوی و تنفسی موثر می نماید. فیروزه قلب را تقویت می کند وسعه صدر می دهد. این سنگ، افسردگی های روحی و روانی و هم چنین ناراحتی های عصبی را درمان می کند و باعث آرامش می شود. استفاده از انگشتر و یا گردن بندی از آن، برای دور کردن انرژی های منفی به ویژه چشم زخم و آثار آن بسیار مناسب است. این سنگ مانند ، عقیق، حرز بسیار مهمی در برابر حوادث و بلایا به شمار می رود و برای آسان شدن کارها و رونق در کسب و کار بسیار مفید می نماید. اماکن تاریخی و دیدنی مهمترین آثار تاریخی و دیدنی شهرستان فیروزه که جاذب گردشگرندعبارتند از : ۱-کاروان سرای تاریخی و زیبای روستای شوریاب در داخل روستای شوریاب در جنوبی ترین قسمت دهستان طاغنکوه جنوبی و ۱۸ کیلومتری شهر همت آباد مرکز بخش طاغنکوه واقع شده است. این کاروانسرای زیبا و بزرگ در دوره قاجاریه احداث شده و جزو کامل ترین کاروانسراهای این دوره محسوب می گردد.این بنا دارای یک پلان هشت و نیم هشت مستطیل شکل است و عناصر اصلی این بنا شامل چهار ایوان ، چهار اصطبل ، حیاط مرکزی و عناصر فرعی شامل شاه نشین طاقچه ها و طبقات بالا ، بخاری دیواری و … است.ایوان ورودی امل مناره می باشد. این کاروانسرا از جمله کاروانسراهای واقع شده در دشت با حیاط مرکزی است که به شیوه چهار ایوانی ساخته شده و ایوان های پیرامون حیاط دو طبقه اند و دارای شاه نشین است. کتیبه های سنگی حجاری شده زیبا روی سر در ورودی کاروانسرا قرار دارد که مربوط به دوره قاجاریه است.( متأسفانه تعدادی از کتیبه های سنگی در سال های اخیر به سرقت رفته است.) بقیه نیز به موزه شهر نیشابور منتقل گردیده است . این کاروانسرا در سال های اخیر به شدت رو به تخریب بوده و اخیرا در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. نمایی از سر در ورودی کاروانسرای شوریاب/ عکس از محمد تاجیک /۱۳۸۹
۲- عمارت و باغ نشاط (سالار) تقی آباد
این باغ در حدود سال ۱۳۲۶ ه.ق توسط آقابالاخان سالار معتمد( گنجی)از خوانین بزرگ خراسان و منطقه احداث شد. روی هم رفته، این مکان شامل عمارت شمالی، مرکزی، حصار، برج، بارو و… است. قدیمی ترین قسمت باغ عمارت شمالی آن است. طبقه ی همکف عمارت مرکزی در زمان مرحوم سالار معتمد بنا شده است. باغ در گذشته پوشیده از درختان کاج، پسته و… بوده است. عمارت مرکزی باغ نشاط آراسته به آجرکاری های زیبایی است. روایت است استاد کمال الملک هنرمند و نقّاش مشهور ایرانی در اواخر عمر خویش در این مکان ساکن بوده است. باغ نشاط طی شماره ۴۴۹۲ در فهرست آثار ملی کشور ثبت گردیده وتحت حفاظت سازمان میراث فرهنگی و گردش گری قرار دارد و کار بازسازی آن از سال ۱۳۹۱ شروع شده است. باغ نشاط فیروزه درشمار باغهای سنتی ایران و متعلق به اواخر دوران قاجار و اوایل پهلوی اول است و در فاصله سه کیلومتری شمال شهر فیروزه واقع شده است. این باغ درگذشته دارای درختان زیادی از نوع کاج و پسته بود که به علت کم آبی بیشتر این درختان خشک و یا قطع شده اند.آقا بالاخان سالار معتمد (گنجی) از خوانین بزرگ خراسان و منطقه حدود ۱۳۰ سال پیش این باغ تاریخی را احداث کرده است. باغ نشاط با ۱۶ هکتار مساحت به شکل مستطیل و دارای دو عمارت مرکزی و شمالی،حصار،برج و بارو است که سر در ورودی ها و دور پنجره های عمارتهای آن با گچ بری ها و آجر کاری های زیبائی تزیین شده است. از آنجا که استاد کمال الملک هنرمند و نقّاش مشهور ایرانی در مدت ۱۲ سال اواخر عمر خود در این مکان رفت و آمد فراوانی داشته ،بر روی دیوارهای داخلی عمارت مرکزی باغ نشاط نقاشی هایی منسوب به این استاد مشاهده می شود. و از این رو بیشتر کتابهایی که به زندگی کمالالملک پرداختهاند به این باغ نیز اشاراتی داشته و همچنین بسیاری از شخصیتهای اجتماعی، سیاسی، ادبی و … دوران پهلوی اول بواسطه حضور”استاد کمال الملک” و “سالار معتمد گنجی”در این باغ تاریخی حضوریافته اند . این باغ تاریخی در سال ۱۳۸۵ به شماره ۴۴۹۲ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.شایان ذکر است این باغ تاریخی اخیرا” از سوی اداره میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری شهرستان فیروزه مورد مرمت و بازپیرایی قرار گرفته و زیرساختهای لازم از قبیل برق –آب شرب- مخابرات و سرویس بهداشتی درآن فراهم شده است. و عمارت مرکزی این باغ تاریخی هم اکنون محل استقرار اداره میراث فرهنگی شهرستان فیروزه می باشد. استقرار کارگاه و فروشگاه فیروزه تراشی درباغ نشاط که همزمان با اتمام مرمت فاز نخست باغ صورت گرفت از جمله جاذبه های تازه باغ نشاط است که این خود گامی مهم در جهت معرفی و شناخت این هنر- صنعت ارزشمند به گردشگران و علاقمندان است. خوشبختانه با برنامه ریزی اداره میراث فرهنگی،صنایع دستی و گردشگری شهرستان اولین تور گردشگری برنامه ریزی شده از استان تهران در فروردین ماه ۹۲ ،استقبال قابل توجهی از باغ نشاط و خرید محصولات هنری کارگاه فیروزه تراشی آن صورت پذیرفت. نمایی از عمارت مرکزی باغ نشاط / عکس از محمد تاجیک / شهریور ۱۳۹۲
۳- چشمه آب معدنی(آب گرم) گرماب
در قسمت جنوبی روستای گرماب بزرگ مرکز دهستان طاغنکوه جنوبی و در کنار امامزاده روستا ، یک چشمه آب گرم (آب معدنی)وجود دارد که قدمتی بیش از روستا ی گرماب دارد .و وجه تسمیه ( علت نامگذاری) روستا نیز وجود همین چشمه می باشد. وجود امامزاده ابوالقاسم ازنوادگان امام موسي كاظم(ع)باعث شده بود كه مردم اين روستا از قدیم آب اين چشمه را با توجه به قرارگرفتن دركنارامامزاده، شفادهنده تلقي كنندكه با توجه به آزمايشات انجام شده برروي اين آب،ثابت شده كه درتسكين بسياري ازدردهاي عضلاني و دربهبودي بيماري هاي پوستي تأثيرفراواني دارد. آب آن از دسته آب های کلروره سولفاته کلسیک است، كه درسطح كشور از اين لحاظ رتبه اول را داراست. اطراف آن از رسوبات دوران چهارم زمین شناسی پوشیده شده است. منطقه ای که روستای گرماب و چشمه آن قرار گرفته توسط خاک ها و رسوبات مربوط به دوره کواترنر (آخرین دوره زمین شناسی) پوشیده شده اما کوه های اطراف که جزوکوه های طاغنکوه جنوبی ( بخشی از رشته کوه جغتای) است و سنگ مادر منطقه را تشکیل می دهد مربوط به سنگ های ولکانیک( آتشفشانی)دوره ائوسن از دوران سوم زمین شناسی ( سنوزوئیک)می باشد. ۴- منزل استاد کمال الملک نقاش بزرگ ایرانی در روستای حسین آبادکمال در ۳ کیلومتری جنوب شهر فیروزه محمد غفاری معروف به” کمال الملک”بسال ۱۲۶۴ هجری قمری در شهر کاشان و در خانواده ای هنرمند به دنـیـا آمـد پدرش میرزا بزرگ فرزند میرزامحمد بوده و عمویش نقاش زبردستی بود که بعدها لقب”صنیع الملک”گرفت.استاد پـس از گذراندان تحصلات مقدماتی در کاشان ، به تهران رفت وبه مدرسه ی دارالفنون وارد شد و طولی نکشید که به لقب”نقاش باشی” ملقب گردید۰ استاد در ۲۲اردبهشت سال ۱۳۰۷ به نیشابور عزیمت نمود ودر ملک شخصی خویـــش در روسـتـای حسین آباد کمال که به گفته ی برادر زاده ی ایشان؛در حدود پنج سال قبل از ورود به نیشابور،آن را خریداری نموده بود.استاد کمال الملک در هنگام انتخاب روستای حسین آباد ؛این محل را از هر حیث واجد شرایط برای اقامت یافت وآن را خریداری نمود ،در آنجا عمارتی بنا نهاد که دارای شش اتاق به ابعاد تقریبی ۴در۵متر بوده ودر قسمت شمال عمارت به داخل حیاط منزل راه داشته است وکمی بالاتر در قسمت شمال حـیـا ط،چـنـد باب خانه به عنوان مطبخ خانه وانبار احداث شده است. استاد کمال الملک از(۲۲ اردبهشت ماه سال ۱۳۰۷ تا ۲۷ مرداد ماه سال ۱۳۱۹)هجری شمسی در روستای حسین آباد زندگی کرد ودر (۲۷مرداد ماه ۱۳۱۹)چشم از دنیا فروبست وپیکرش در جوار شاعر روشن ضمیر،شیخ فریدالدین عطار ،در نیشابور مدفون گردید.درزمان اقامت استاد شخصیتهای سیاسی و اجتماعی زیادی جهت دیدار وی به روستای حسین آباد کمال سفر می کردند که استاد شهریار از جمله مشهورترین آنهاست. .خانه استاد در فهرست آثار ملی به شماره ۸۹۵۸ ثبت گردیده است.شایان ذکر است تا کنون منزل استاد در دو مرحله از سوی اداره میراث فرهنگی و گردشگری شهرستان فیروزه در سال های ۱۳۹۰ و شهریور ماه ۹۱ مرمت شده است. ۵- آب انبار قدیمی و زیبای روستای همت آبادزمانی در ۱۸ کیلومتری جنوب شهر فیروزه این آب انبار تاریخی متعلق به دوره قاجاره است که تا دوره پهلوی دوم از آن استفاده می شد . اکنون با مرمت و بازسازی آن، از این بنای تاریخی بعنوان باشگاه ورزشی بدن سازی جوانان روستا استفاده می شود. ساختاری کلی بنای آبانبار روستای همتآباد زمانی فیروزه دربرگیرندهی یک ورودی و سردرب، راهرو و پلههایی که به پاشیر میرسند، مخزن و آبانبار است. سردرب این بنا، با ارتفاع حدود ۳۷۰ سانتیمتر و با زاویهی ۴۵ درجه نسبت به کوچهها و ساختمانهای روستا قرار گرفته است. در بالای سردر ورودی، جای سنگی است که وقفنامهی بنا روی آن حجاری شده و بر بالای ورودی نصب بوده است. راهرویی، سردرب ورودی را به پاشیر مرتبط مینماید. پوشش راهرو، قوس هلالی داشته و به شیوهی آجرچینی راسته-خفته اجرا شده است. قسمت پاشیر و دیوار بین مخزن و پاشیر، تخریب شده است. پلان مخزن، شامل یک مربع و چهار ستون، در مرکز، و شیوهی پوششی آن نیز از نوع طاق چشمه است. ۶- حمام قدیمی روستای سرده در ۱۵ کیلومتری جنوب شهر فیروزه ۸-تپه های تاریخی یوسف آباد (ثبت شده در میراث فرهنگی ) در ۳ کیلومتری شرق شهر فیروزه و نیز تپه تاریخی چاه قره در ۱۵ کیلومتری شمال شهر فیروزه
۹- امامزاده حسن(ع) در محله دهنو خلج در غرب شهر فیروزه ۱۰- قلعه قدیمی توزنده جان متعلق به دوره ساسانی در ۱۵ کیلومتری جنوب غربی فیروزه ۱۱- انجیر زو در روستای سلیمانی دره (زو) انجیر در حدود ۳ کیلومتری شمال روستای سلیمانی از توابع دهستان طاغنکوه شمالی بخش طاغنکوه شهرستان فیروزه در استان خراسان رضوی می باشد.این دره زیبا به خاطر درختان انجیر وحشی بسیاری که دارد از زمان های دور از سوی اقوام کرد ساکن منطقه (کرمانج شمال خراسان که برخی طوایف آن مثل عمارلو و توپکانلو در این بخش از شهرستان فیروزه زندگی می کنند)”انجیر زو” یعنی دره انجیر نام گذاری شده است. اگر چه مردم روستای سلیمانی به زبان ترکی تکلم می کنند اما نام کردی انجیر زو را برای این دره پذیرفته و از این نام استفاده می نمایند. دره انجیرزو از اولین درخت در ارتفاع ۱۴۴۰ متری از سطح دریای آزاد شروع و تا محل سرچشمه آب در ارتفاع ۱۵۵۰ متری ادامه می یابد.این دره پوشیده از انواع درخت زبان گنجشک (که در لهجه محلی سورون گفته می شود) ، چنار و بید و درختان انجیر وحشی می باشد. چند چشمه ی کوچک جوشان آب دره را تأمین می کنند که رسیده به آن و نوشیدن از آنها خستگی از تن مسافر و کوهنورد در می آورد.این محل می تواند به عنوان قطب جذب گردشگر طبیعی در شهرستان فیروزه در آید . ناگفته نماند فراهم نمودن امکانات و تسهیلاتی مثل سرویس بهداشتی ، آسفالت جاده انجیر زو تا روستای سلیمانی و … می تواند تاثیر بسزائی در جذب گردشگر به این منطقه داشته باشد. ۱۲- یخدان بحرود یخدان روستای بحرود فیروزه، که قدمت آن به دروهی قاجار میرسد، در جنوب غربی روستای بحرود، از توابع بخش مرکزی شهرستان فیروزه، قرار گرفته است. یخدان بحرود، در تاریخ ۱۳۸۶/۱۰/۱۲ و به شمارهی ۲۰۴۷۷، در فهرست آثار ملی ایران، ثبت گردیده است. بنای یخدان بحرود، در میان بافت قدیمی و جانب جنوب غربی روستای بحرود، با ارتفاع ۱۸ متر از سطح زمینهای اطراف، قرار گرفته است. ورودی این یخدان زیبا، از ضلع شمالی، با عرض ۲۰/۱ متر است. قطر بنا ۹متر و محیط بیرونی آن حدود ۴۱ متر است. این بنا، در ضلع غربی، مخروطی شکل بوده و مصالح به کار رفته در این بنا شامل آجر با اندود کاهگل و استفاده از چوب در قسمت بالایی بنا میباشد. نمایی از یخدان بحرود/ عکس از محمد تاجیک / تابستان ۱۳۸۹
گاهی به تغییرات تقسيمات سياسي و وجه تسميه
این شهرستان تا خرداد سال ۱۳۹۰ با نام تخت جلگه شناخته می شد. در این سال با توجه به وجود بهترین و بزرگترین و قدیمی ترین معدن فیرزوه ایران در این منطقه و در پی درخواست های عمومی و تصویب شورای شهرستان و استان و تایید وزارت کشور و هیئت دولت نام آن به فیروزه تغییر یافت. مرکز شهرستان نیز تا سال ۱۳۸۰ بزغان نامیده می شد،که در این سال به فیروزه تغییر نام پیدا کرد. آن زمان شهر فیروزه مرکز بخش تحت جلگه شهرستان نیشابور بود. ( این شهر از الحاق سه روستای بزغان ، مهدی آباد و دهنو خلج در سال ۱۳۷۴ تاسیس گردید.) اگر چه در مورد علت نامگذاري اين شهرستان به تحت جلگه (تخت جلگه)منبع اطلاعاتي خاصي وجود ندارد، اما نگارنده بر اساس تاريخچه تقسيمات سياسي منطقه، وجه تسميه آن را به شرح ذیل ارايه کرده است . در سال ۱۲۸۵ هجري شمسي، خراسان بعنوان يکي از ايالات چهارگانه ايران شناخته شد و نيشابور بعنوان يکي از ولايات ( شهرستان هاي) هجده گانه اين ايالت قرار گرفت و خود شامل ۱۲ بلوک( دهستان) بود که يکي از آنها بلوکي بنام تحت جلگه ماروس بوده است. اين بلوک در سال ۱۳۱۶ با اجراي تقسيمات سياسي نوين يکي از دهستان هاي بخش حومه و فديشه شهرستان نيشابور گرديد و در سال ۱۳۳۹ مرکز اين دهستان(بزغان) با توجه به موقعيت مناسب ارتباطي به مرکز بخش تبديل گرديد و بخشداري از روستاي فديشه به بزغان انتقال يافت و نام بخش هم به تحت جلگه تغيير يافت و دهستان هاي عشق آباد، تحت جلگه و طاغنکوه تشکيل دهنده بخش تحت جلگه شدند و تا سال ۱۳۶۶ اين تقسيمات بدون تغيير باقي ماند. در حالی که در پرونده تشکیل دهستان تحت جلگه که در دفتر تقسیمات کشوری استانداری خراسان رضوی موجود است ، نام دهستان به صورت تحت جلگه آمده اما در زمان ارسال نام دهستان ها به وزارت کشور و فقط با یک اشتباه تایپی و نوشتاری این نام را به صورت تخت جلگه نوشتند که تا کنون این اشتباه وجود دارد و اصلاح نگردیده است. ( حتی زمان ارتقا به شهرستان نام شهرستان از سوی وزارت کشور تخت جلگه اعلام شد.) در سال ۱۳۶۶ با تغييراتي در تقسيمات سياسي و ايجاد دهستان غزالي در قسمتي از دهستان عشق آباد و جدايي اين دو دهستان از بخش تحت جلگه، بخش ميان جلگه در جنوب شهرستان نيشابور ايجاد شد. در بخش تحت جلگه نيز تغييراتي صورت گرفت و قسمتي از بخش سرولايت با نام دهستان فيروزه از آن جدا شد و جزيي از بخش تحت جلگه گرديد. در سال ۱۳۸۲ نيز در حالي که بخش تحت جلگه داراي سه دهستان بود، بيشتر روستاهاي دهستان بينالود از بخش سرولايت نيز جدا شده و به بخش تحت جلگه پيوستند. روستاهاي باقي مانده اين دهستان، دهستان برزنون را تشکيل داده و در بخش سرولايت باقي ماندند. با این تغییرات بخش تحت جلگه شامل چهار دهستان به شرح شد: ۱- تحت جلگه به مرکزيت شهر فيروزه و ۳۵ پارچه آبادي و حدود ۴۲۷ کيلومتر مربع وسعت . ۲- طاغنکوه به مرکزيت روستاي همت آباد شهرکهنه و ۴۱ پارچه آبادي و ۱۰۰۴ کيلومتر مربع وسعت ۳- فيروزه به مرکزيت روستاي قاليباف سفلي و ۲۷ پارچه آبادي و ۴۷۰ کيلومتر مربع وسعت. ۴- بينالود به مرکزيت روستاي کلاته محمد جان و ۳۵ پارچه آبادي و حدود ۶۰۰ کيلومتر مربع وسعت. با ایجاد تغییرات جدید و با توجه به شرايط مناسب منطقه تحت جلگه، مطالعات براي تبديل اين بخش به شهرستان از سال ۱۳۸۲شروع شد. ابتدا در تاريخ ۳/۱۱/۱۳۸۳ با تأييد مقام محترم رياست جمهوري بخش طاغنكوه به مركزيت روستاي همتآباد از تركيب دهستان هاي طاغنكوه شمالي (به مرکزیت روستای همت آباد شهر کهنه) و طاغنكوه جنوبي (به مرکزیت روستای گرماب بزرگ) در تابعيت شهرستان نيشابور ايجاد و تأسيس ميگردد.در این تغییر نیز سه روستای ابراهیم آباد ، امان آباد و دولت آباد از طاغنکوه جدا شده و به بخش تحت جلگه پیوستند. سپس در تاریخ ۲۰/۹ /۱۳۸۶ و با تأييـد مقـام محترم رياست جمهوري و انجام برخی تغییرات و اصلاحات ،شهرستان تخت جلگه به مركزيت شهر فيروزه از تركيب بخش هاي زير در تابعيت استان خراسان رضوي ايجاد ميگردد. بخش مركزي به مركزيت شهر فيروزه شامل دهستان هاي تحت جلگه و فيروزه و بخش طاغنكوه. در تاریخ ۱۳۸۷/۱۲/۲۸ فرمانداری شهرستان افتتاح گردید و مصوبه دولت به اجرا درآمد. با ایجاد شهرستان تحت جلگه روستای بار به شهر ارتقا یافت و همراه روستاهای خانلق ، درخت جوز ، اریه، چهار باغ ، دامنجان و طاغان از دهستان فیروزه جدا شده و به دهستان مازول از بخش مرکزی نیشابور پیوستند. همچنین دهستان بینالود به طور کامل از تحت جلگه جدا شده و به بخش مرکزی نیشابور الحاق شد. در پي انجام آخرین تغییرات تقسیمات سیاسی در شهرستان تحت جلگه در تاریخ ۲۰بهمن ۱۳۸۷ روستای همت آباد مرکز بخش طاغنکوه به شهر ارتقا یافت و همچنين با توجه به درخواست عمومي مردم منطقه و تصويب شوراي اسلامي شهرستان و شوراي فرهنگ شهرستان و تصويب استانداري خراسان رضوي و تاييد وزارت كشور در خرداد سال ۱۳۹۱ نام شهرستان تخت جلگه به شهرستان فيروزه با مركزيت شهر فيروزه تغيير يافت. اما با توجه به مطالب فوق درمورد وجه تسميه به اين نتيجه مي رسيم که جلگه ماروس ( ماروسک)- که هنوز هم اين نام به قسمت وسيعي از زمينهاي اطراف رودخانه ماروس که هموار و حاصلخيز و در دهستان بينالود است اطلاق مي شود- در بالا دست دهستان تحت جلگه قرار داشته است و زماني که اين دهستان( بلوک) در سال ۱۲۸۵ ايجاد شده است، چون در پايين دست جلگه معروف ماروس قرار داشته، نام آنرا دهستان تحت جلگه ماروس گذاشته اند، يعني منطقه اي که در پايين(تحت) و زير دست اراضي جلگه ماروس مي باشد که به مرور زمان و با تغيير در تقسيمات سياسي، از آنجا که اين جلگه در بخش سرولايت قرار گرفت و تحت جلگه هم به بخش تبديل شد، کلمه ماروس حذف شده و فقط تحت جلگه باقي مانده و با اين نام معروف شده و اين نام جنبه تاريخي و طولاني نداشته و نمي توان درکتب تاريخي از اين نام سراغي گرفت. در ضمن در لهجه نيشابوري و سایر لهجه های خراسانی، جلگه به جاي هموار و وسيع که داراي اراضي حاصلخيز است گفته مي شود ولي در جغرافيا به چنين جايي دشت گفته مي شود و جلگه ماروس در واقع بخشي از دشت نيشابور است. نقشه تقسیمات کشوری شهرستان فیروزه |
پاسخ دهید