محله سراب
محلات قدیمی مشهد
محله سراب در جنوب غرب مشهد و در روستای سناباد واقع شده بود، روستایی که در مجاورت باغ حمید بن قحبطه و بارگاه رضوی مکانیت یافته بود و در همان سال های نخستین به هسته مرکزی شهر پیوند خورد.
محله سراب در حد فاصل محله ارگ و بالاخیابان و چهار باغ قرار گرفته بود، طرف غربی محله سراب نیز در گذشته به باروی شهر متصل بوده است.
گفتنی ست؛ مجرای قنات سناباد در این محله جاری بوده و از آن جایی که سرِ آب یا اول قنات بوده، به محله سرآب مشهور شده است.
در این محله یک بازارچه و دروازه به نام محله یعنی سراب وجود داشته که در طرح توسعه فیزیکی شهر مشهد در سال های ۱۲۱۰ هجری شمسی تخریب شده است. محله سراب باری دیگر در سال ۱۳۱۰ هجری شمسی دست خوش تغییراتی می شود. با احداث خیابان ارگ ( امام خمینی کنونی) محله به دو بخش شرقی و غربی تقسیم می گردد. و در نهایت با احداث خیابان و فلکه سعدی و خیابان دانشگاه، دیگر هویت یک پارچه محله بر هم زده می شود.
در سال ۱۳۲۰ هجری شمسی خیابانی از میدان سعدی یا فلکه سرآب تا میدان ورزشی سعدآباد احداث شد که به نام سناباد نامگذاری شد. این خیابان در حال حاضر یکی اصلی ترین و قدیمی ترین خیابان های شهر مشهد بشمار می آید.(۱)
این محله اعیان نشین واقع در قسمت مرتفع وبلند آب شهر(محل مظهر قناتهای عمده مشهد،خصوصا”قنات نیمهمقدس سناآباد)،شامل ارگ شهر ومحله حکومتی واعیانی چهارباغ هم بوده است.بدین سبب والی خراسان،وزیر وی، متولی آستان قدس ومقامهای بلند پایه حکومتی ومذهبی در این محله ساکن بوده اند.متقابلا” از یهودی ها وغرشمارها کسی دراین محله سکونت نداشته است.وجه علمی-فرهنگی محله سناآباد هم بارز بوده است،چنان که اغلب طبیبان،جراحان،و کسانی چون معلم،روزنامه نویس،کتابفروش،محرر وخوشنویس در این محله می زیسته اند.(۲)
بدین سبب درصد نوکران وخدمه دولت وآستان قدس در این محله بالا،ورعایا وپیشه وران آن کم بوده است.همچنین باغها،حمامها وتکیه های محله سراب از درصد بالایی برخوردار بوده اما کاروانسراها وتیمچه های آن نسبت به دیگر محلات کمتر بوده است.خانه های اجاره ای محله که عموما توسط سران آواره وظیفه خوار افغانی ونوکران وعمال حکومتی اجاره می شده، به شکل قابل ملاحظه ای بیشتر از خانه های اجاره ای دیگر محلات بوده است(۲۲خانه از۲۴خانه).
خانه های وقفی محله سراب نیز فراوان،اغنیاء آن بیشتر از حد متعارف و فقرایش کمتر بوده اند.صاحبان مشاغلی چون درویش،دعوا خر،سائل،فالبین،لوطی،مارگیر،باجگیر ومطرب در این محله سکونت نداشته اند،درعوض امام جمعه واغلب مجتهدان وائمه جماعات وسران طوایف هزاره وتیموری وحکام ولایات خراسان(مثل سهام الدوله وعمادالملک)،ومتولی مسجد جامع گوهرشاد ساکن محله سراب بوده اند.درسال های بعد هم گسترش بخش های اعیان نشین مشهد از سوی همین محله سراب به طرف بالا دست(غرب)بوده است.(۲)
کل نفوس شهر مشهد ۵۷۲۸۷ تن و جمعیت محله سراب در زمان آمارگیری زین العابدین قاجار ۹۸۴۷ (۱۵۳ نفر کمتر از ده هزار) بوده است که در ۱۲۵۷ردیف به خانه های محله سرکشی شده و مختصات جمعیتی ساکنان را ثبت و ضبط کرده اند.از این جمع ۳۲۴ تن از صاحب خانه ها نوکران آستانه یا دولت؛ ۹۳۳ تن نیز رعیت بشمار می آمده اند. همچنین ۵۵۷ تن پیشه ور(صانع)، ۲۲۷ تن از آنها غنی و ۱۶۷ تن فقیر ؛۲۱۱۶پیر و ۴۸۸۳؛ ۳۳۰۸ مرد و ۳۶۹۱ زن ؛ ۱۲۴۷ پسر و ۱۲۳۸ دختر ؛ ۳۶۳ طفل شیرخوار ؛ ۲۸۵ مجاورین ؛ ۷ ناقصین بوده اند.(۲)
در بررسی نگارنده این سطور از این جداول اطلاعات زیر نیز قابل ملاحظه می باشد:
شمار « حاجی ۲۰۶ تن ، کربلائی ۱۵۵ ، مشهدی ۳۴ ، پیشنماز ۲۱، استاد ۳۵ ، ملا ۹۷ »؛
بر این اساس بزرگان محله هم عبارتند از:
سرکار والا رکن الدوله ، فرمانفرمای مملکت خراسان و سیستان ( با ۱۴۹ سر عائله ) ردیف ۱ ؛
جناب موتمن الملک ، متولی باشی آستانه (با ۳۰ سر عائله) ردیف ۲ ؛
جناب مستشار الملک ، وزیر خراسان ( با ۲۶ سر عائله ) ردیف ۳ ؛
جناب غنی الالقاب حاجی میرزا نصرالله ، مجتهد( با ۲۲ سرعائله)ردیف ۴؛
جناب آقای حاج شیخ عبدالرحیم ، مجتهد العصر والزمانی( با ۱۱ سر عائله)ردیف ۵؛
جناب آقای آقامیرزا احمد ، مجتهد ( با ۱۷ سرعائله) ردیف ۶؛
جناب آقای حاجی میرزا هدایت الله ، امام جمعه( با ۸ سر عائله ) ردیف ۸؛
میرزا ابوالقاسم ، وزیر آستانه (ردیف ۱۱۸۶)؛
میرزا ذبیح الله ،صدرالحفاظ ( ۱۱۵۰)؛
حاجی ملا محمد حسن ،صدرالحفاظ ( ۱۱۵۴)؛
آقا سید علی ، حافظ( ۹۰۰)– ملا حسن ، حافظ(۶۵۳) ، ملاعلی ، حافظ( ۶۵۲) – ملا آقا جان، حافظ ( ۳۷۶) – آقا سید محمد ، حافظ(۲۳۳)؛
حاجی میرزا داوود ، مشرف کتابخانه مبارکه ( ۸۲۴)؛
میرزا ذبیح الله ، مهر دار آستانه ( ۱۱۶۳)؛
میرزا عبدالعلی منجم باش آستانه ( ۱۲۰۳ )؛
یوسف خان هزاره ، سرتیپ (۸۰۷)؛
علیمردان خان ، سرتیپ ( ۴۴۴ و ۴۶۳) با ۴۴ سرعائله ؛
عطاء الله خان سرتیپ تیموری ، نوکر( ۱۱۸۴) متمول ، با ۱۶ سر عائله ؛
آقاخان سرتیپ ، نوکر دیوان ، ( ۱۲۲۲) با ۱۵ سر عائله؛
بهادر خان ، نوکر دیوان ، غنی( ۸۰۶ و ۱۰۸۳) با ۳۷ سر عائله؛
میرزا رضای لشگر نویس، نوکر دیوان ، غنی ( ۸۵۲) با ۱۰ سر عائله؛
سردار ایوب خان افغان ، رعیت! (۲۹۳) مستاجر خانه هاشم خان ، با ۱۶ سر عائله؛
محمد رحیم خان قاجار، نوکر دیوان( ۲۰۴) با ۴۲ سر عائله؛
یار محمد خان ایلخانی ، نوکر دیوان ( ۵۲) ؛
مرتضی قلیخان افشار ، نوکر،(۷۳۶) با ۲۵ سر عائله؛
عنایت الله خان ، نوکر( ۸۴۲ و ۷۷۸) با ۳۵ سر عائله ؛
عبدالحسین خان سرهنگ، نوکر ، غنی( ۸۲۹) با ۱۶ سر عائله ؛
عباسقلی خان سرهنگ … ، نوکر( ۱۱۶۷) غنی، با ۱۰ سر عائله؛
نواب اوکتای قاآن میرزا ، نوکر دیوان ، غنی ( ۴۱۹)با ۲۶ سر عائله؛
آقا میرزا داوود اجاره امیر پنجه ، رئیس قشون دولت (۲۲۱)؛
(آقا میرزا داوود در ردیف ۱۵۳ ، ۱۸۱ و ۲۰۶ فراشباشی آستانه)؛
حاج میرزا ابوالحسن ، سرکشیک آستانه ( ۱۱۴۵)؛
حاج میرزا عبدالعلی، سرکشیک آستانه ( ۱۰۵۳)؛
میرزا عباس خان وکیل …. ، نوکر دولت ( ۶۲۱) با ۲۳ سر عائله؛
ملا عبدالرحیم امین موقوفه ، نوکر آستانه( ۵۲۳) با ۷ سر عائله؛
محمد اکبرخان ، کلانتر (۶۵۵)؛
حکیم فوج (۷۵۹)؛
حسین علی ، فراش ایالت ( ۳۵۹)؛
حاج ملا عبدالعلی ، فراشباشی آستانه(۱۱۸۹)؛
حاج ملا علی ، فراشباشی آستانه(۱۱۹۱)؛
حاج ملا محمد علی ، فراشباشی آستانه(۱۱۹۹)؛
حاجی میرزا بابا ، مستوفی آستانه( ۲۸)؛
میرزا موسی ، مستوفی آستانه( ۸۸۲)؛
علیرضا میرزا نواده شاهرخ شاه ، رعیت! ( ۹۶۸) با ۹ سرعائله؛
حاجی میرزا آقا صدر العلما ، رعیت! و غنی! ( ۱۱۴۷) با ۱۷ سر عائله؛
سهام الدوله ، نوکر( ۱۱۶۵) غنی، با ۴۰ سر عائله ؛
مرحوم حاجی میرزا طاهر متولی مسجد جامع ، رعیت! ( ۱۱۶۶) با ۱۹ سر عائله ؛
حاجی میرزا آقا متولی مدرسه نواب ، غنی( ۱۱۵۷) با ۸ سر عائله؛
حاجی سید محمد خزانه دار ، رعیت! ( ۱۱۶۱) با ۸ سر عائله؛
حاجی میرزا محمد باقر خان عمادالملک ، غنی( ۱۱۶۸) با ۱۳ سر عائله؛
سلطان العلماء ، غنی ، رعیت! ( ۱۲۱۷) با ۲۲ سر عائله؛(۲)
برخی مشاغل قابل توجه اهالی محله سراب نیز به صورت زیر قابل تفکیک و دسته بندی می شوند :
* مشاغل رو به عصر صنعتی و مدرنیته :
– آهنگر ۱۱ (تن)، حداد ۱ ، آهن فروش ۱ ، حلبی فروش ۱ ، قفل ساز ۹ ، سیم کش ۱ ، تفنگ ساز ۱۶ ، قنداق ساز ۳ ، چخماق ساز ۴ ، باروت کوب ۵ ، اتو کش ۲ ، ساعت ساز ۱ ، فانوس ساز ۹ ، شیشه گر ۴ ، شیشه بر ۲ ، آیینه ساز ۴ ، شماع (شماعی) ۵ ، لحیم گر ۱ ، قورچی ۱ ؛
* پزشکی :
– طبیب ۱۷ (تن)، جراح ۱۱ ، شانه بند ۱ ، شکسته بند ۱ ، عطار ۸۴ ، عطار باشی ۲ ؛
* سواد و هنر:
عالم ۱ (تن)، طلبه ۱۵۳ ، خوش نویس ۳ ، دواتگر ۳ ، قلمدان ساز ۱ ، محرر ۲۷ ، کاتب ۲ ، روزنامه چی ۱ ، روزنامه نویس ۲ ، طراح ۲ ، مذهب ۱ ، نقاش ۱۱ ، نقاش زرگر ۱۱ ، کفن نویس ۳ ، معلم ۱ ، مکتب دار ،مدرس ۱ ، صحاف ۴ ، کتابفروش ۴ ، کاغذ فروش ۱ ، کاغذگر ۲ ؛
* بنائی و عمران:
– بنا ۱۲۲ (تن)، گلکار ۸ ، معمار ۱ ، معمار باشی ، راهدار ۲۳ ، جاده ساز ۱ ، معدنی ۲ ، معدن کار ۱ ، گچ پز ۱۵ ، کوره پز ۷، کاشی پز ۳ ، کاشی ساز ۳ ، کاشیگر ۳ ، کاشی فروش ۱ ؛
* پول و صرافی:
– صراف ۶۷ (تن)، ضرابی ۶ ، بنکدار ۴ ، تحصیلدار ۱ ، تحویلدار ۴ ؛
* باغداری و کشاورزی:
– باغدار ۳۲ (تن) ، باغبان ۸۰ ، باغتره کار ۴ ، زارع ۱۴۶ ، پنبه کار ۱ ، سبزی کار ۵۱ ، سبزی فروش ۲ ، کاهو فروش ۴ ، رزاز (برنج فروش) ۱۷ ، گلابگیر ۳ ، کاه فروش ۴ ؛
* هنر های سنتی و صنایع دستی (قابل توجه سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی خراسان) :
– کارخانه شعر بافی ۱ (تن) ، بوریا باف ۳ ، چادر باف ۱ ، چادر شب باف ۴ ، چیت ساز ۲ ، شالباف ۱۰۴ ، شعر باف ۲۴۸ ، مخملباف ۲ ، حریمی باف ۱ ، قالی باف ۲۴ ، قلا باف ۲۴ ، لباف ۱ ، نداف ۲۲ ، حصیر باف ۱ ، موتاب ۶ ، نمد مال ۲۳ ، کلاه مال ۳ ، کلاهدوز ۵۵ ، ساغری دوز ۲ ، ساغری ساز ۲ ،خرقه دوز ۳ ، پوستین دوز ۲۰ ، لخه دوز ۱ ، سلسله دوز ۳ ، قلابدوز ،کفاش ۸۷ ، کرباس فروش ۱۱ ، ارسی دوز ۱۰ ، کفشدوز ۴ ، گیوه دوز ۹ ،گیوه کش ۴ ، حجار ۴ ، سنگتراش ۳۹ ،سنگ ساب ۱ ، حکاک ۲ ، خراط ۱۸(غرشمار) ،کنده کار ۳ ، منبت کار ۱ ، نجار ۵۵ ، نجار باشی ۲ ، دنگ کوب ۴ ، زهتاب ۲ ، سراج ۲۲ ، شانه ساز ۸ ، چاقو ساز ۹ ، کاردگر ۱ ، شمشیر ساز ۵ ، مسگر ۶۱ ، مس فروش ۴ ، مجری ساز ۳ ، صیقل کش ۱ ،صندوق ساز ۱ ، علاقبند ۳۵ ، فیروزه تراش ۱ ، فیروزه فروش ۱ ، کوزه گر ۴ ، کوزه فروش ۵ ، کاروانسرادار ۱۸ ، رنگرز ۱۲ ، مهر ساز ۷ ، مهر فروش ۳ ، صفار۱، زرگر ۵۹ ، زرکش ۱ ، جواهری ۱ ، رشمه ساز۱ ، چینی فروش ۲ ،بلور فروش ۱۱ ، نیلفروش ۷ ، ناوه کش ۱ ؛
با توجه به تصویری که اطلاعات فوق از ساختار اجتماعی محله سراب ارائه می دهند ملاحظه می گردد که در این عصر شهر مشهد دارای ساختاری کاملا” تاریخی و سنتی در شرق ایران و فاصله محسوسی از تحولات سیاسی و فرهنگی پایتخت دارد و رویکرد قابل ملاحظه ای برای خروج از این «پوسته» دیده نمی شود.
البته اگر براساس آثار موجود و منابع تاریخی و نیزاحیانا” معدود خانه های تاریخی ای که از این محله باقیست ، می شد تصویری از شهرسازی و معماری این دوره نیز بدست داد ؛ آنگاه اثبات این تحلیل مستند و محکم تر می نمود.بنظر مورخان، مردم شناسان و جامعه شناسان تاریخیاز بررسی همه جانبه و دقیق جوامع تاریخی به الگوهائی از فرهنگ و رفتار مردم آن جامعه دست می یابند که بنظرم در خصوص ایران نیز با توجه به ساختار سنت گرایانه و جزمی باید چنین بررسی ها و تجزیه تحلیل هائی بدقت صورت بگیرد که مشهد هزار ساله نیز می تواند موضوع چنین پژوهش هائی قرار گیرد.(۲)
ابنیه تاریخی :
- آبانبار مقبل (قاجاریه)، واقع در خیابان امام خمینی، بازارچه سراب (۳)
- بازارچه سراب
- .خانه مستشاری
- .
- خانه خالقی
- خانه دکتر حشمت اعتمادی
ابنیه مشهور
- مدرسه و کتاب خانه آیت الله خویی
- دارالتولیه آستانقدس رضوی
- بیمارستان شاهین فر
منابع :
- مجموعه دانشنامه جامع مشهد
- نفوس ارض اقدس- زین العابدین میرزای قاجار۱۲۵۷ خورشیدی- مجله سویدا
- ایرانیکا
پاسخ دهید