مشهد و ملی شدن صنعت نفت
مشهد در تاریخ معاصر
محمدجواد حقیقت
اعتراض به غارت منابع نفتی ایران توسط استعمار انگلیس از مدتها پیش از نهضت ملیشدن صنعت نفت آغاز شده بود؛ درواقع کارگران صنعت نفت در جنوب، در دوران پهلوی اول، سنگ بنای اعتصاب و اعتراض به رفتارهای نژادپرستانه و استعمارگرایانۀ انگلیسیها را گذاشته بودند. موضوع کوتاهکردن دست انگلیسیها از منابع نفتی ایران، در سال ١٣٢٩، به خواست عمومی مردم ایران تبدیل شد؛ بااینحال بریتانیاییها مُصِر بودند که با یک قرارداد الحاقی سروته ماجرا را بههم بیاورند، اما این اقدامات، مانند تبدیل سهم ایران از ۴ شیلینگ به ۶ شیلینگ در هر تن نفت، مردم را راضی نمیکرد؛ بههمیندلیل اعتراضات گسترده به دولت وقت در سراسر کشور و ازجمله مشهد آغاز شد. در این شرایط بود که سپهبد رزمآرا طی سخنانی توهینآمیز در مجلس شورای ملی آشکارا به مردم ایران توهین کرد و گفت: «ملتی که قادر به ساختن لولهنگ [= آفتابه] نیست چگونه میخواهد شرکت نفت را بهدست بگیرد؟!».
مطبوعات، نخستین تریبون اعتراض مشهدیها
حسین الهی در کتاب احزاب و سازمانهای سیاسی در خراسان احزاب، روزنامهها و شخصیتهای سیاسی و فرهنگی شهر مشهد در این دورۀ زمانی را به سه قسمت تقسیم کرده است: ١- طرفداران مصدق و کاشانی که جمعیت معتنابهی را تشکیل میدادند ٢- مخالفان مصدق و کاشانی که شامل اعضای حزب توده یا وفاداران به دربار میشدند ٣- گروه بیطرف. یکی از نخستین اعتراضها به اقدامات رزمآرا، در مشهد، ازسوی روزنامۀ «صدای خراسان» انجام شد. این روزنامه که ارگان حزب «ایران» محسوب میشد بهدلیل انتشار مقالۀ اعتراضآمیز علیه رزمآرا، در شهریور ١٣٢٩، توقیف شد. فرزین، مدیر روزنامۀ «شرزه»، نیز بهدلیل نگارش مقالهای تُند علیه رزمآرا تحتتعقیب قرار گرفت. روزنامۀ «ایران مبارز»، چاپ مشهد، نیز در آذرماه سال ١٣٢٩ خواست حقیقی مردم مبنیبر ملیشدن صنعت نفت را علنی کرد. این روزنامه در شمارۀ ٢۵ خود مقالهای شدیداللحن علیه دولت منتشر کرد و در یکی از فرازهای آن نوشت: «صنعت نفت باید ملی شود! ای خراسانی! آخر تو هم حرکتی! خراسانی عزیز! آیا موقع آن نرسیده که تو هم با سایر شهرستانها همصدا شده و ملیکردن صنعت نفت را از مجلس و دولت بخواهی؟! آیا هنوز رشد ملی و میهنی تو به آن حد نرسیده که از حیاتیترین مسئلۀ سیاسی، اجتماعی و اقتصادی، یعنی نفت، که در مجلس و محافل سیاسی مطرح است دفاع نمایی؟! ».
اعتراض انجمن روزنامهنگاران خراسان
اقدامات روزنامهنگاران مشهدی در تنویر افکار عمومی واکنش تند و خشن دولت رزمآرا را درپی داشت، اما این برخوردهای نظامی و مستبدانه باعث واکنش انجمن روزنامهنگاران خراسان شد. در این انجمن که در سال ١٣٢۶ تأسیس شده بود تعدادی از مدیران جراید مشهد عضویت داشتند. اعضای انجمن طی اطلاعیهای اعلام کردند: «ما نمیتوانیم در مبارزه با عوامل فساد سکوت کنیم … . انجمن روزنامهنگاران خراسان … گناه بروز هر حادثهای را متوجه دستگاه قضایی میداند و حفظ جان اعضا و وابستگان خود را از آنها میخواهد.».
نخستین حضور عمومی مشهدیها
در نهضت ملیشدن صنعت نفت
شاید بتوان نخستین حضور عمومی مردم مشهد برای حمایت از ملیشدن صنعت نفت را تجمع و تظاهرات روز ٢٣ فروردین ١٣٣٠ دانست. در این روز مسجد «گوهرشاد» محل تجمع مردم مشهد بود و هزاران نفر از اقشار مختلف شهر در این مکان گردهم آمده بودند و به سخنرانی افصحالمتکلمین، از روحانیان همراه و همگام با آیتا… کاشانی، گوش میدادند. او طی سخنان شورانگیزی از مزایای ملیشدن صنعت نفت و ضرورت آن سخن گفت. برخی جراید آن دوره، مانند «ایران مبارز»، تجمع روز ٢٣ فروردین ١٣٣٠ در مسجد «گوهرشاد» را بزرگترین تجمع تاریخ مشهد تا آنزمان میدانستند. از این تاریخ تا نخستوزیرشدن دکتر مصدق میتینگهای متعددی در مشهد برگزار شد. همزمان و پس از اعتصاب کارگران شرکت نفت انگلیس و ایران در آبادان کارگران کارخانۀ نخریسی مشهد با ارسال تلگراف و برگزاری تجمع به حمایت از اقدام آنها پرداختند. روز ۶ اردیبهشت میتینگ دیگری در مسجد «گوهرشاد» برگزار شد. در این میتینگ نیز افصحالمتکلمین سخنرانی کرد و گروههای مذهبی، مانند «اتحادیۀ جوانان سادات حسینی»، در آن حضور داشتند. خواستههای حاضران در میتینگ طی یک قطعنامه به اطلاع عموم مردم رسید: «مجلس باید، مقدم بر هر امری، اصل ملیکردن صنعت نفت را در سراسر کشور موردتوجه قرار دهد و برای اجرای آن منتهای کوشش خود را مبذول دارد. دولت باید شرافتمندترین وخونسردترین مأمورین خود را به نقاط حساس کشور اعزام دارد.». دو روز پس از این میتینگِ نسبتاً پرهیاهو، در ٨ اردیبهشت ١٣٣٠، مجلس با ٧٩ رأی موافق به نخستوزیری دکتر مصدق اظهار تمایل کرد و در ١١ اردیبهشت تشکیل «شرکت ملی نفت ایران» و خلع ید از شرکت استعماری نفت انگلیس و ایران اعلام شد. با شروع نخستوزیری مصدق مشهدیها هم همسو با سایر مردم ایران به حمایت از دولت وی پرداختند. مردم این شهر با مراجعه به علمای شهر خواستار اعلام نظر و حمایت آنها از این جریان شدند. آیتا… کلباسی نخستین فرد از میان علمای مشهد بود که در موافقت با خلع ید انگلیسیها از صنعت نفت ایران فتوا صادر کرد. پس از او آیتا… سیدیونس اردبیلی، آیتا… حسن قمی و آیتا… فقیه سبزواری فتاوایی دراینراستا صادر کردند.
پاسخ دهید