هنر، اين همزاد بشر در ظرف بلورين انديشه با پيرهني از حباب در شهر باد. بر روي امواج دريا همچو كندوي عسل روان . مرگ هر يك از عضو آن با نيش زهرآگين زنبور عسل موميائي ميشود در قطره باران .آنچه كه بيش از پيش توجه پژوهشگران قالي را به خود جلب ميكند وجود اساتيدي است كه هر يك به نوعي در عرصه طرحهاي اصيل و سبكهاي متنوع قالي به فعاليت پرداختهاند و آثار ارزشمندي به يادگار گذاردهاند، يكي از اين اساتيد بزرگ قالي بافي ايران بيشك عمو اوغلوست كه مختصر تحقيق و پژوهش را در فعاليتهاي ايشان از وظايف خودم ميدانم.
تاريخ قالي بافي مشهد
سابقه قاليبافي در خراسان:
با توجه به قراين و برخي اسناد موجود و تصاوير باقيمانده از نقاشيهاي قرون ۹ و ۸ هجري تصاوير زيادي از انواع قاليها با نقوش متعدد اعم از هندسي و حتي نقوش لچک و ترنج و اسليمي ديده ميشود. بدون شک قاليبافي در آن زمان جزو صناعات مهم شهر هرات بود که جزو خراسان به حساب ميآمد.
قديميترين قالي خراسان مربوط به ۵سده (که قاليبافي مشهد داراي همين سابقه است) با ابعاد ۴×۳ متر با طرح زيباي اسليمي دوره صفوي ميباشد ، متن آن قرمز لاکي و حاشيه اي به رنگ آبي دارد.
مهمترين مراکز قاليبافي:
مراکز مهم قاليبافي استان خراسان در حال حاضر عبارتند از:
خراسان رضوي، مشهد، نيشابور، سبزوار، کاشمر
خراسان شمالي: قوچان، شيروان، بجنورد
خراسان رضوي، تربت جام و تربت حيدريه، طبس، بيرجند، گناباد
سابقه قاليبافي در مشهد:
مشهد مرکز استان خراسان و يکي از کانونهاي قاليبافي ايران است. اين شهر به خاطر وجود آرامگاه هشتمين پيشواي شيعيان حضرت رضا داراي شهرت زيادي است. تعيين تاريخ دقيق براي شروع قاليبافي در مشهد امکان پذير نيست اما طبق نوشتهها و مدارک موجود، قديميترين قالي موجود منسوب به اين شهر متعلق به دوره شاهعباس صفوي طي سالهاي ۱۰۳۸ ـ ۹۹۹ هجري قمري است. مراکز مهم قاليبافي در مشهد: طرقبه، شانديز، جاغرق، زشک و نوغنداست.
رنگ و طرحهاي مورد استفاده در قالي مشهد:
گلهاي بزرگ شاهعباسي شبيه طرحهاي اصيل هراتي، طرحهاي افشان لچک و ترنج با حاشيههاي کتيبهاي ،انواع طرحهاي گل فرنگ، طرح لچک و ترنج سعدي ( از طرحهاي جنوب خراسان «بيرجند» است) نيز اخيراً در مشهد ديده ميشود. رنگهاي قرمز سير (قرمزدانه)، عنابي، کرم، انواع سبز، آبي و سرمهاي و قهوهاي از عمده رنگهاي مورد استفاده در قاليهاي امروز مشهد است.
(مشهد – عمو اوغلی)،(مشهد – عليخان- عمو اوغلی)
ويژگي بافت، دار و ابعاد قاليهاي مشهد:
در قالي مشهد دو نوع بافت فارسي و ترکي باف ديده ميشود. دارهاي قاليبافي همگي از نوع عمودي و ثابت هستند. پشم به عنوان پرز قالي و نخ پنبه به عنوان تاروپود تنها مواد اوليه مورد مصرف ميباشد در نمونههاي قديمي و مشهور قالي مشهد استفاده از ابريشم نيز ديده ميشود. ابعاد متداول قالي مشهد ۶ متري، ۱۲ متري، ۱۵ متري و حتي ابعاد متغير ديده ميشود.
طراحان و توليدکنندگان قالي مشهد:
محمود عمواوغلي، عبدالمجيد عمواوغلي، عليخان عمواوغلي، محمد ابراهيم مخملباف، حاج علي آقا خامنهاي، عباسقلي صابر، حاج غلامرضا اخوان نساج، حاج علي مدد، شيخ پورنگي، حاج عبدل مومني، خليل خديوي، حيدر حيدرپورکافي، کاظم ششکلاني، قاضي خاني، محمد مهدي مخلباف و محمد رضا مخملباف از توليد کنندگان قالي مشهد هستند.
از طراحان معروف عليپور، ميرزاحسن زرين کلک، ميرزا حسن طرحچي، عبدااحميد صنعتکار، حاج سيد مهدي جواهر قلم، حاج سيد مهدي يزدي و محمد حسين فخرالواعظين مهدوي را ميتوان نام برد که از قديم تا به امروز در کار طراحي مشغول ميباشند.
|
استاد عبدالمحمد عمواوغلي
محمد كهنمويي اهل كهنموي آذربايجان (روستاي مابين اسكو و كندوان) با اشتغال در حرفه نساجي و ابريشم بافي و تجارت از توليد كنندگان صاحب نام تبريزي بود.
در سال ۱۲۵۰ هـ. ق وارد مشهد شد و ضمن تغيير شهرت خود از كهنمويي به عمواوغلي حرفه نساجي را رها كرد و به كار توليد و بافت قالي روي آورد. محمد عمواوغلي صاحب دو پسر به نامهاي عبدالمحمد و عليجان شد كه هر دو ف��زند او نيز در امر توليد قالي در مشهد به فعاليت پرداختند.
استاد عبدالمحمد عمواوغلي در كنار بزرگان توليد و طراحي قالي ايران از چهرههاي انگشت شمارث است كه به هنر قالي بافي ارزش و اعتلاي ويژهايي بخشيد، وي به همراه برادرش در كارگاههاي متعدد قاليبافي به كار پرداخت. بيشتر كارگاههاي او در روستاهاي محمودآباد (شش كيلومتري مشهد)_ طرقبه (از ييلاقات مشهد_ درخ)ش و شانديز قرار داشت.استاد عبدالمحمد عمواوغلي در تهيه نقشههاي منحصر به فرد و رنگ آميزي مواد مورد استفاده در قالي بافي تبحر خاصي داشت.
طراحاني نظير «عبدالكريم» اهل كرمان و استاد «عبدالحميد صنعت نگار» بر روي اين قاليها طرحهاي بيبديلي را نقش كردهاند.(عبدالحميد صنعت نگار در سال ۱۲۸۷ در كرمان متولد شد و در ۱۲ سالگي پس از عزيمت به مشهد همراه پدرش به طرح و نقشه كشي قاليها مشغول شد. عبدالحميد صنعت نگار درباره عمواوغلي ميگويد: او مرد سادهايي بود و به قاليبافي عشق سرشار داشت. ولي ثروت زيادي نداشت.
غالب اوقات نيز نقشههاي دلخواه را از جمله نقشههاي سروناز و لچك ترنجي را سفارش ميداد. بعد از برچيده شدن كمپانيهاي خارجي بود كه تواناييهاي برادران عمواوغلي بر روي قاليها شكل واقعي گرفت).
از آنجايي كه بيشتر قاليهاي عمواوغلي سفارشي بود، از طرحهايي كه در دو كتاب قطع بزرگ، كه گويا از انگلستان برايش فرستاده بودند و در آنها تصاوير و نقشههاي فراواني از قاليهاي قديم ايراني از زمان صفويه و قبل از آن و همچنين تصاويري از قاليهاي موزهاي خارج از ايران وجود داشت الگو برداري ميكرد، و نيز خود با تجربهايي كه در طول ساليان بدست آورده بود دخل و تصرفاتي در اين طرحها صورت ميداد.
در مورد رنگرزي و استفاده از رنگهاي گياهي كمتر كسي را ميتوان هم طراز او يافت. مواد رنگرزي استاد معمولا قرمزدانه، نيل، پرطاووس، برگ مو و پوست گردو بود كه بنا بر ميزان استفاده ، رنگ مورد نظر را تهيه ميكرد تا در زمان بافت از دو رنگي و رگهدار شدن قالي جلوگيري شود.
رجشمار قاليهاي عمواوغلي بين ۴۰ رج تا ۱۵۰ رج متغير بود و اكثر قاليها داراي حاشيههاي طولي و عرضي كه گليم بافي به صورت سراسري و متصل بافته ميشد آخرين بافته وي نيز دو قطعه قالي ۱۴۰ متري (۱۰*۱۴) بود كه هم اكنون در كاخ مرمر و سعد آباد نگهداري ميشود، رنگ اين قاليها كرم و نقشه آنها افشان است. كه با استاد كاري عباسقلي صابر تهيه گرديده است.
شاهكارهاي قالي عمواوغلي
در سال ۱۳۱۴ براي باشگاه افسران يك قالي با طراحي همانند قالي شيخ صفي اردبيل به اندازه ۴۰۷*۶۲۸ سانتي متر بافته شد.
در حدود سالهاي ۱۳۱۳ تا ۱۳۱۵ قالي شكارگاه با مساحت ۸۶ متر، كه يكي ديگر از قاليهاي نفيس عمواوغلي به شمار ميرود.
قالي نقشه گلداني كه (كپي برداري از قالي معروف گلداني در موزه هنر و صنعت وين در اتريش) هم اكنون در مجموعه قاليهاي قديمي شركت سهامي قالي ايران نگهداري ميشود.
|
از ديگر شاهكارهاي وي قالي معروف به كوزهكناني كه استاد طراحي آن عبدالحميد صنعت نگار است، سيسل ادواردز در كتاب معروف قالي ايران مينويسد: « قالي كوزهكناني در حقيقت نمونه شگفتآور و شاهكار هنر قالي بافيست، كه حد اعلاي مهارت و استادكاري را در اين حرفه نشان ميدهد. در مدت ۵۰ سال قاليهاي نفيسي را در نقاط مختلف ايران و كشورهاي مغرب زمين ديدهام، ولي قالياي كه توسط عمواوغلي بافته شده در زمره نفيسترين قاليهاي نوبافت جهان است. طرح متن و حواشي آن را بايد زيبايي مطلق و جوهر زيبايي خواند. نقشهاي سروناز و يا نگارههاي ماري به طور زيبايي جلوهگري ميكنند، كه هر بينندهاي را تحت تاثير قرار ميدهد و چون ذرهبين نداشتم نتوانستم گرهها را به طور دقيق شمارش كنم).
بعد از فوت استاد عبدالمحمد عمواوغلي در سال ۱۳۱۶ شمسي، برادرش عليجان عمواوغلي بعد از هشت سال دوري از كار قاليبافي از تهران به مشهد آمد و تا مدتي كار برادر را با جديت دنبال كرد و سرانجام نيز در سال ۱۳۳۶ در سن ۶۵ سالگي درگذشت.چند سال پيش در مسابقات بين المللي نيويورك، قالي عمواوغلي در رتبه اول قرار گرفت و جايزه منتخب را از آن خود كرد. |
پاسخ دهید