آ
- قنات آب پایین، مشهد
- قنات آبآباد
- قنات آبجو، مشهد
- قنات آغلکمر جام
- قنات آغوز چشمه
- قنات آهنگران، مشهد
ا
- قنات ابراهیمآباد، مشهد
- قنات ابطران
- قنات احمدآباد، مشهد
- قنات اخترآباد، مشهد
- قنات اده
- قنات ارجینآباد
- قنات ازفدک
- قنات استخر، مشهد
- قنات استخربالا
- قنات استخرزیدی
- قنات استخرسامنی
- قنات اسفه سالار
- قنات اسفی زاده، مشهد
- قنات اسکنه
- قنات اشتربانی
- قنات اشکوری
- قنات اشنودر پایین
- قنات الندر
- قنات النگ، مشهد
- قنات النگ بید
- قنات النگدراز
- قنات اولنگ دام
ب
- قنات باریکآباد
- قنات بازحیدر
- قنات بازخانی علیا
- قنات بازسرزاب علیا
- قنات بازقند
- قنات بازکینگی
- قنات بازلهوند
- قنات بازملایون، مشهد
- قنات بازه، مشهد
- قنات بازه ازغد
- قنات بازه انجیر
- قنات بازه بالا
- قنات بازه بالندر
- قنات بازه تخدر
- قنات بازه توسنجد
- قنات بازه توه
- قنات بازه چوبی دره
- قنات بازه خانی
- قنات بازه خوار
- قنات بازه دل جاغرق
- قنات بازه دلنواز
- قنات بازه ریگی
- قنات بازه زنبورگاه
- قنات بازه زیدخادم
- قنات بازه سرچشمه
- قنات بازه سعدون
- قنات بازه سیب
- قنات بازه طرقدر
- قنات بازه علیصدر
- قنات بازه قلی
- قنات بازه کینگی، مشهد
- قنات بازه گز
- قنات بازه مجقدر
- قنات بازه محمد
- قنات بازه ملکا
- قنات بازه نی
- قنات بازه نی سفلی
- قنات بازه ورد
- قنات بازهآورد
- قنات بازهاولنگ
- قنات بازهاینگوش
- قنات بازهاینگویش
- قنات بازهباغکریم
- قنات بازهبذراکر
- قنات بازهپایین
- قنات بازهپشتهبست
- قنات بازهچشمه
- قنات بازهحوض علیا
- قنات بازهخوندر
- قنات بازهخوندربالا
- قنات بازهدرهکنگی
- قنات بازهزشک
- قنات بازهزو
- قنات بازهسرزآب
- قنات بازهعقل
- قنات بازهعلی
- قنات بازهغفور
- قنات بازهقوره
- قنات بازهکشتدره
- قنات بازهکلان
- قنات بازهکوزن
- قنات بازهکوشکوندر
- قنات بازهگلها
- قنات بازهگوشدره
- قنات بازهلویران
- قنات بازهمکان
- قنات بازهنامدار
- قنات بازهنربو
- قنات بازهنقندر
- قنات بازهنقندری
- قنات بازهنقیها
- قنات باغ بنل
- قنات باغ جعفر
- قنات باغچشمه
- قنات باغکاریز
- قنات بالا، مشهد
- قنات بحرعلی فرجی
- قنات بدرهباد
- قنات برجک نقدعلیجام
- قنات بزگوهر
- قنات بزل وار، مشهد
- قنات بلال علیا
- قنات بندر، مشهد
- قنات بندر وسط
- قنات بندرپایین
- قنات بندره
- قنات بنزار
- قنات بوته گز جام
- قنات بودلا
- قنات بودونابودسفلی
- قنات بهادی
- قنات بهره، مشهد
- قنات بی گردو ریز
- قنات بیوک، مشهد
پ
- قنات پایین کوهسفید
- قنات پروین
- قنات پژویی
- قنات پسپس
- قنات پشته، مشهد
- قنات پنیرک
ت
- قنات تاکند
- قنات تپه لیک
- قنات تشبان
- قنات تشتر، مشهد
- قنات تقیآباد، مشهد
- قنات تمنگان، مشهد
- قنات تنگ، مشهد
- قنات تنگستان، مشهد
- قنات توچال، مشهد
ج
- قنات جربت، مشهد
- قنات جرخشک بالا، مشهد
- قنات جوبالا، مشهد
- قنات جوی بالا دانگهمیر، مشهد
- قنات جوی بزرگ، مشهد
- قنات جویبهار، مشهد
- قنات جویکاریز، مشهد
- قنات جیزخانه، مشهد
- قنات جیمآباد، مشهد
چ
- قنات چاونی، مشهد
- قنات چاهچول، مشهد
- قنات چراغ، مشهد
- قنات چشمه طبری، مشهد
- قنات چشمه نقش، مشهد
- قنات چشمهخاصه، مشهد
- قنات چلچلاب، مشهد
- قنات چلمه سنگ، مشهد
- قنات چناب، مشهد
- قنات چنارک حیدریه، مشهد
- قنات چنارمحب، مشهد
- قنات چورچوری، مشهد
- قنات چونکوئیه، مشهد
- قنات چهچهچمگرد، مشهد
- قنات چهلدار، مشهد
ح
- قنات حاجقلی، مشهد
- قنات حاجی نجف، مشهد
- قنات حاجیآباد، مشهد
- قنات حسنآباد، مشهد
- قنات حسینآباد علیا، مشهد
- قنات حسینآبادنوده، مشهد
- قنات حصارسرخ، مشهد
خ
- قنات خانخوره، مشهد
- قنات خواجه حسن، مشهد
- قنات خواجه مسک، مشهد
- قنات خیرآباد، مشهد
د
- قنات درخت جو بالا، مشهد
- قنات درختسنجد حیدریه، مشهد
- قنات درمیربالا، مشهد
- قنات دره کلنگ، مشهد
- قنات درهتک، مشهد
- قنات درهرضا، مشهد
- قنات درهزاغو، مشهد
- قنات درهعباسعلی، مشهد
- قنات درهقوزهزن، مشهد
- قنات درهکاجدر، مشهد
- قنات درهکمکهنه، مشهد
- قنات درهکینگ، مشهد
- قنات دلیکهریز، مشهد
- قنات دم بازجدور، مشهد
- قنات دنبلی، مشهد
- قنات دوازده امام، مشهد
- قنات دهملا، مشهد
- قنات دهنه چل، مشهد
- قنات دهنهجنداب، مشهد
- قنات دهنهغار حیدریه، مشهد
- قنات دیزج علیقلی بیک، مشهد
- قنات دیزدر، مشهد
ر
- قنات روچی، مشهد
- قنات رودخانهبرغمد، مشهد
- قنات ریزدره، مشهد
ز
- قنات زاغو، مشهد
- قنات زاوش، مشهد
- قنات زمان، مشهد
ز
- قنات زهاب، مشهد
- قنات زیدآباد حیدریه، مشهد
- قنات زیدربالا، مشهد
س
- قنات ساقرچیان، مشهد
- قنات سالار، مشهد
- قنات سالار حسن، مشهد
- قنات سجادیه، مشهد
- قنات سخرهنو علیا، مشهد
- قنات سرآسیاب، مشهد
- قنات سربازه حصار، مشهد
- قنات سربازه گوشدره، مشهد
- قنات سربازگی، مشهد
- قنات سربرج، مشهد
- قنات سربیشه، مشهد
- قنات سرفاریاب پاده، مشهد
- قنات سرگه پایین، مشهد
- قنات سرو، مشهد
- قنات سروک، مشهد
- قنات سرونون بالا، مشهد
- قنات سرونون پایین، مشهد
- قنات سلطانآباد، مشهد
- قنات سنجدک، مشهد
- قنات سنجوران، مشهد
- قنات سنگ سفید، مشهد
- قنات سنگان، مشهد
- قنات سنگدندانی، مشهد
- قنات سورند، مشهد
- قنات سوسو، مشهد
- قنات سولک بالا، مشهد
- قنات سیاه لاخ، مشهد
- قنات سیاهکلات، مشهد
- قنات سیویس، مشهد
ش
- قنات شاخصبر، مشهد
- قنات شانشین، مشهد
- قنات شاهپی حیدریه، مشهد
- قنات شمال مغولآباد، مشهد
- قنات شمسک، مشهد
- قنات شور، مشهد
ص
- قنات صالح، مشهد
- قنات صفیآباد، مشهد
- قنات صومعه کوچک، مشهد
ط
- قنات طویلی، مشهد
ع
- قنات عباسآباد، مشهد
- قنات عبدالرحمن، مشهد
- قنات عبدالصمد، مشهد
- قنات عبدلآباد، مشهد
- قنات عزیزآباد، مشهد
- قنات علیآباد، مشهد
- قنات علیآباد چکاب، مشهد
- قنات علیاآباد، مشهد
- قنات علیپلنگ، مشهد
- قنات عنایتان، مشهد
- قنات عنبوسان سفلی، مشهد
- قنات عینک، مشهد
غ
- قنات غلام، مشهد
ف
- قنات فتحآباد حیدریه، مشهد
- قنات فرخاش، مشهد
- قنات فرزنی، مشهد
ق
- قنات قائمآباد، مشهد
- قنات قادرآباد، مشهد
- قنات قرقروک، مشهد
- قنات قرقروک بالا، مشهد
- قنات قرگردن، مشهد
- قنات قرنه، مشهد
- قنات قرهکهپنک، مشهد
- قنات قزلقایه، مشهد
- قنات قشلاق، مشهد
- قنات قلعه، مشهد
ک
- قنات کاجدر، مشهد
- قنات کاخ کو، مشهد
- قنات کاریز، مشهد
- قنات کاریز بالا، مشهد
- قنات کاریز دشتیها، مشهد
- قنات کاریز سرخی، مشهد
- قنات کاریز عسگر، مشهد
- قنات کاریزبلور، مشهد
- قنات کاریزپایین، مشهد
- قنات کاریزرودخانه، مشهد
- قنات کاریزمیون، مشهد
- قنات کاریزنو، مشهد
- قنات کال بازهحصار، مشهد
- قنات کال بازه کمی، مشهد
- قنات کال بازهدره، مشهد
- قنات کال بزرگ، مشهد
- قنات کال بندر، مشهد
- قنات کال تخته رود، مشهد
- قنات کال قبرستان، مشهد
- قنات کال ملائی، مشهد
- قنات کالبازهدره، مشهد
- قنات کالبلقیسزار، مشهد
- قنات کالرجبعلی، مشهد
- قنات کالسرخ، مشهد
- قنات کالکدره، مشهد
- قنات کالکلاته عبدل، مشهد
- قنات کالهادی، مشهد
- قنات کریمآباد، مشهد
- قنات کشت دره، مشهد
- قنات کلاته آقامیرزا، مشهد
- قنات کلاته بالا، مشهد
- قنات کلاته پایین، مشهد
- قنات کلاته پشته راه، مشهد
- قنات کلاته تران، مشهد
- قنات کلاته جعفر، مشهد
- قنات کلاته حاجی، مشهد
- قنات کلاته حاجیعباس، مشهد
- قنات کلاته خاتون، مشهد
- قنات کلاته خادریها، مشهد
- قنات کلاته ذوالفقار، مشهد
- قنات کلاته رواجی، مشهد
- قنات کلاته ریاحی، مشهد
- قنات کلاته زیر سفلی، مشهد
- قنات کلاته زیرعلیا، مشهد
- قنات کلاته سرچشمه، مشهد
- قنات کلاته سولار، مشهد
- قنات کلاته سیدها، مشهد
- قنات کلاته ضابطیان، مشهد
- قنات کلاته عباسعلی، مشهد
- قنات کلاته عباسی، مشهد
- قنات کلاته عبدل، مشهد
- قنات کلاته قدم، مشهد
- قنات کلاته قنبر، مشهد
- قنات کلاته گلصادق، مشهد
- قنات کلاته محمدشریف، مشهد
- قنات کلاته ملا، مشهد
- قنات کلاته ملاحاجی، مشهد
- قنات کلاته ملاحسن، مشهد
- قنات کلاته میرزا، مشهد
- قنات کلاته نقیب، مشهد
- قنات کلاتهسعدی، مشهد
- قنات کمردره، مشهد
- قنات کمیزدر، مشهد
- قنات کمینگران، مشهد
- قنات کوژدر، مشهد
- قنات کوشکآباد، مشهد
- قنات کهر زرد، مشهد
- قنات کیدره، مشهد
گ
- قنات گرو پایین، مشهد
- قنات گروبالا، مشهد
- قنات گل دره، مشهد
- قنات گلآباد، مشهد
- قنات گلزودر، مشهد
- قنات گلستان، مشهد
- قنات گلمی بالا، مشهد
- قنات گلوبند، مشهد
- قنات گناباد، مشهد
- قنات گوش دره، مشهد
- قنات گیامی، مشهد
ل
- قنات لویران، مشهد
م
- قنات ماشوره، مشهد
- قنات مامورآباد، مشهد
- قنات مایان، مشهد
- قنات مجیدزاده، مشهد
- قنات محمدآباد، مشهد
- قنات محولاتی، مشهد
- قنات مخکون، مشهد
- قنات ابراهیمی، مشهد
- قنات اترآباد، مشهد
- قنات اسلانخان، مشهد
- قنات اسماعیلآباد، مشهد
- قنات اشرفیه، مشهد
- قنات اشکاری بالا، مشهد
- قنات امیران، مشهد
- قنات امینآباد، مشهد
- قنات انانجیرک، مشهد
- قنات اهلاکو، مشهد
- قنات بارگان، مشهد
- قنات بازه حاجی، مشهد
- قنات بازه کمی، مشهد
- قنات بازه نی علیا، مشهد
- قنات باغچمک، مشهد
- قنات بهرآباد، مشهد
- قنات بیچانک، مشهد
- قنات بیرامعلی صالحی، مشهد
- قنات پاگدار حیدریه، مشهد
- قنات پای تپه، مشهد
- قنات پشت دوز، مشهد
- قنات پی چنگ، مشهد
- قنات پیرولی، مشهد
- قنات پیش برق، مشهد
- قنات تلخک حیدریه، مشهد
- قنات جعفرآباد، مشهد
- قنات جمالآباد، مشهد
- قنات جمالده، مشهد
- قنات جنبه، مشهد
- قنات جهان نما، مشهد
- قنات چشمه رق، مشهد
- قنات چشمه روغن، مشهد
- قنات چشمه میرزا، مشهد
- قنات چهارسوق بالا، مشهد
- قنات چهارسوق، مشهد
- قنات حسینآباد، مشهد
- قنات خاتونآباد، مشهد
- قنات خشک، مشهد
- قنات خیمه زار، مشهد
- قنات داشخانه، مشهد
- قنات درخت توت حیدریه، مشهد
- قنات درخت جوز، مشهد
- قنات درخت جوزپایین، مشهد
- قنات درخت سپیدار، مشهد
- قنات ده مراد، مشهد
قنات سناباد در گذر تاریخ (قدیمی ترین قنات مشهد)
آب سناباد که ظاهرا به دلیل جاری بودن در قریه سناباد به این نام شهرت یافته، و بنا به شواهد تاریخی با بیش از هزار سال قدمت، در اراضی و باغهای سناباد نوغان، واقع در بخشی از دشت توس جاری بوده چون مشهور است که پیکر مطهر امام رضا علیه السلام را در مظهر آن (سراب) غسل داده اند(۱) و به قولی آب سناباد به عنوان نخستین آب جاری در بقعه رضوی(۲)، تا مدتها تنها منبع تأمین کننده آب مورد استفاده در مشهدالرضا علیه السلام بوده است از جهت قدمت و قداست حائز اهمیت می باشد و بررسی پیشینه تاریخی این قنات همانند محدوده جغرافیایی قریه سناباد به ویژه در چند قرن اول پیدایش مشهدالرضا نیاز به تحقیق دارد.
سرچشمه و مظهرِ قنات سناباد «سرآب» نام داشته، که در شمال غربی مشهد در محله ای به همین نام واقع بوده است. این نام مکرر از عهد صفویه تا دهه های اخیر در منابع تاریخی ذکر شده است.
قریه سناباد در قرن سوم قمری از توابع نوغان در ولایت توس به شمار می آمد و در فاصله یک مایلی (۳/۱۰۶۹ متر) جنوب و جنوب غربی نوغان و در ۱۷/۳۶ درجه عرض و ۲۵ / ۵۹ درجه طول جغرافیایی واقع بوده(۳) و به نوشته ابودف باغی به وسعت یک مایل منسوب به حمید بن قحطبه در داخل آن قرار داشته(۴) و آرامگاه علی بن موسی الرضا علیه السلام و قبر هارون الرشید در درون کاخ با دیوارهای بلند و غرفه های زیبا و تاق نماها و … محصور بوده است(۵).
سناباد پس از خاکسپاری پیکر مطهر امام رضا علیه السلام در ۲۰۳ ق، به تدریج توسعه یافته و ابتدا به صورت شهرکی مذهبی با نام مشهدالرضا و مشهد طوس و سپس شهری بزرگ با نام مشهد مبدل گردیده تا آنجا که نام سناباد و نوغان و حتی توس را تحت الشعاع قرار داده است(۶). هم اکنون فقط خیابانی با همین نام در بخشی از مسیر سابق قنات واقع در غرب محله قدیمی سراب وجود دارد که یادگار نام این روستا و قنات قدیمی است.
تعیین محدوده جغرافیایی آب سناباد نیز همانند قریه سناباد از زمان شهادت حضرت رضا علیه السلام تا قرن اخیر میسّر نیست و با آنکه در منابع تاریخی قرن سوم قمری به بعد بارها از سناباد یاد شده، آگاهیهای موجود در باره این قریه و به ویژه قنات سناباد در چند قرن اول پیدایش مشهدالرضا بسیار اندک و گاه با افسانه آمیخته است؛ چنان که خبر احتمالی جاری شدن آب سناباد که همانند خبر احداث کاخ حمید بن قحطبه بدون مستند تاریخی توسط بعضی از نویسندگان نقل شده، به صورت مکرر در مآخذ بعدی تکرار شده، در حالی که منبع معتبر خبرهای مزبور همچون موضوع غسل داده شدن پیکر مطهر امام رضا علیه السلام در قنات سناباد مشخص نمی باشد(۷).
با آنکه به صراحت از قنات سناباد در قرن سوم تا نهم قمری سخنی به میان نیامده، اما دلایل و شواهد گوناگون تاریخی وجود قنات سناباد را در این دوران مورد تأیید قرار می دهد؛ از جمله وجود باغ سرسبز حمید بن قحطبه در نوغان توس که در بخش کم ارتفاع تر شرق مظهر قنات سناباد قرار داشته و عدم وجود خبر در مورد منبع آبی دیگر در حوالی سناباد و وضعیت جغرافیایی مشهد الرضا در قرن سوم به بعد و شیوه آبیاری در دشت توس، وجود یک قنات بی نام و نشان در متون تاریخی را که با نشانه های آب سناباد در قرنهای اخیر انطباق دارد، به عنوان قنات سناباد اثبات می کند؛ چنان که در قدیم ترین خبر در باره این قنات بی نام در حوالی سناباد، ابن بابویه قمی از سیلی عظیم در ناحیه سناباد یاد می کند که در مسیل منحرف شده و در قناتی که از محلِ مشهد امام بلندتر بوده است فرو ریخته و به مشهد امام آسیبی وارد نیامده است(۸).
در خبر دیگری بیهقی در شرح خدمات ابوالحسن عراقی دبیر غزنویان از احیای کاریزی در مشهد سخن به میان می آورد که می توان آن را مهم ترین خبر موثق در باره آب سناباد در قرن پنجم به شمار آورد(۹). در باره علت عدم ذکر نام برای قنات مزبور می توان احتمال داد که به دلایل مختلف از جمله منحصر به فرد بودن این قنات در منطقه سناباد و اهمیت ندادن به قنات معروف بوده است.
قنات سناباد که تا مدتها به دلیل عدم گسترش سناباد تنها منبع آبی مورد استفاده بوده است، با پیدایش و گسترش مشهد الرضا علیه السلام که به نوشته مؤلف تذکره لباب الباب دارای قصباتی شده است(۱۰)، به نقل از مستوفی با سرعت توسعه یافته(۱۱) و در زمان ابن بطوطه از رونق زیادی برخوردار بوده است(۱۲)؛ چنان که به واسطه افزایش جمعیت و عدم تکافوی آب سناباد، به نوشته دولتشاه سمرقندی در عهد سربداران توسط خواجه یحیی، قناتهای دیگری در مشهد و توس جاری می شود(۱۳).
بعدها با گسترش بیشتر مشهد در عهد تیموری، برای تأمین آب مورد نیاز مشهد به دستور ملکان حسین بایقرا و با مباشرت امیرعلیشیرنوایی آب چشمه گلسپ به طرف مشهد هدایت و در صحن جاری شده، مورد استفاده زائران و مجاوران قرار می گیرد(۱۴).
با توجه به آگاهیهای بیشتری که درباره قنات سناباد در منابع قرن نهم قمری به بعد وجود دارد، به طور قطع، آب سناباد در قرن نهم در سناباد جاری بوده است؛ چنان که بارها از قنات سناباد و سراب در روضة الصفا و حبیب السیر و دیگر منابع تاریخی نام برده شده است(۱۵).
به استناد نوشته مؤلف کتاب خلاصة التواریخ و مضمون وقفنامه مورخ ۱۰۲۷ ق در قرن یازدهم علاوه بر قنات سناباد، آب قنات موقوفه مهدی قلی بیگ نیز در حرم جاری و مورد استفاده بوده است. (… ایضا قنات منصوصه قبل را وقف کرد بر حمام منموق فوق و آنچه فاضل آید به مسجد جامع برده، زوار و غیرهم کائنا من کان از آن انتفاع یابند و …)(۱۶).
از عهد صفویه به بعد باز هم آگاهیهای بیشتری درباره قنات سناباد به دست می آید؛ چنان که در طومار علیشاهی به عنوان یکی از مهم ترین اسناد موقوفه آستان قدس به تاریخ ۱۱۶۰ ق، قنات سناباد را موقوفه ای با واقف نامعلوم و دائر با میزان حق الشرب ثبت شده در عهد افشاری معرفی می کند(۱۷). در طومار عضدالملک نیز از قنات سناباد به عنوان یک قنات وقفی مطلقه بالتمام با محدوده معینه در دروازه سراب یاد شده است(۱۸).
نخستین آگاهی در مورد محدوده جغرافیایی قنات سناباد مربوط به عهد قاجاری است که در طومار عضد الملک به آن اشاره شده است. در آن روزگار به قولی آب سناباد به دلیل اعتقاد مردم مبنی بر متبرک بودن آن که محل تغسیل پیکر مطهر امام رضا علیه السلام بوده و اولین و قدیم ترین آب جاری در مشهد، مورد توجه زائران و مجاوران بوده است(۱۹)؛ لذا از زمان نادر شاه افشار همه روزه از دهنه قنات سناباد به وسیله پنج قاطر، آب سناباد از محله سراب به سقاخانه صحن عتیق انتقال یافته و به عنوان آب متبرک مورد استفاده زائران بوده است(۲۰). در عهد قاجاریه با وجود آنکه قناتهای دیگر و نهر خیابان در مشهد جاری است، اما به نوشته حکیم الممالک آب سناباد در بعضی از محلات مشهد جاری بوده است(۲۱) و به نوشته اعتماد السلطنه جزء موقوفات آستانه بوده و در محله سراب و باغ عنبر جریان داشته(۲۲) و زین العابدین شیروانی می نویسد که آب آن خوشگوار است(۲۳)، و مطابق شرط واقف، بخشی از آب سناباد در مطبخ سرکار فیض آثار جاری است(۲۴) که به نوشته ادیب المعی این آب در عهد ناصری و توسط فضل اللّه خان وزیر نظام تا مطبخ آستانه هدایت شده است(۲۵).
گسترش بیشتر مشهد و افزایش جمعیت، لزوم تأمین منابع آبی بیشتری را باعث گردیده، چنان که در سال ۱۳۳۳ ق به دستور مرحوم سلطان حسین میرزا نیّرالدوله پسر پرویز میرزا نیّرالدوله و نوه فتحعلی شاه قاجار والی وقت خراسان، برای آنکه آب قنات مسجد بدون آلودگی به مسجد گوهرشاد برسد با ساختن منبع و نصب تلمبه و احداث لوله کشی، تا جامع گوهرشاد آب مزبور از باغ منبع در خارج دروازه سراب و در مسیر راسته سراب و کوچه حمام شاه و بازار بزرگ به طرف مسجد جامع هدایت شده، در آنجا مورد استفاده قرار گرفت(۲۶). اما به نوشته سفرنامه نویسان، آب سناباد با آبدهی قابل توجه در این دوران همچنان مورد استفاده بوده است، چنان که به نوشته کلنل ییت این قنات که زمانی به تنهایی آب این دهکده را فراهم می کرده است هم اکنون هنوز هم در بخش شمال غربی مشهد که سراب نام دارد جاری و مورد استفاده است(۲۷).
با وسعت یافتن مشهد و افزایش جمعیت در اواخر عهد قاجاریه، قناتهای دیگری در حوالی شمال قنات سناباد جاری می شود که از مشخصات دوازده قنات در منابع این دوره یاد شده است(۲۸).
قنات سناباد در روزگار قاجار و پهلوی در مسیری به طول تقریبی ۹۲۰۰ متر از غرب به شرق جریان داشته و پیشکار قنات مزبور در کال چهل بازه بند گلستان در اراضی وکیل آباد واقع در غرب مشهد قرار داشته و حلقه چاههای آن از غرب به شرق در اراضی آبکوه و زرگران موقوفه آستان قدس(۲۹)، به شماره پلاک ۴ اصلی، و اراضی سعدآباد موقوفه گوهرشاد به شماره پلاک ۵ اصلی بخش ۹ مشهد جریان داشته و در حد فاصل چهارصدمتری جاده قدیم طرقبه در شمال و موازی مسیر قنات منبع که در جنوب آن واقع بوده، در جهت شمال شرق امتداد یافته و پس از عبور از اراضی مزرعه سروده و سعدآباد با فاصله کم در جنوب قنات آصف الدوله در داخل خانه های اعیانی سعدآباد در اراضی مذکور در داخل باغ منبع به شماره پلاک ۵۷۹۱ اصلی بخش ۱ جریان داشته و در شمال باغ مذکور و تصویر ۱٫ صورتجلسه ثبت اسناد و املاک
جنوب خیابان سعدآباد و حدود ۱۵۰ متری خارج دروازه سراب، بین باغ منبع و باغچه سید نور علی شاه و نزدیک حمام قدیمی سناباد ظاهر شده و با عبور از کنار یخچال قدیمی و قبرستان سراب و منازل محله سراب از طریق کوچه آقا میرزا ناظر و کوچه شجاع التولیه به طرف حرم امتداد یافته وارد باغ عنبر شده و به صورت منقطع از باغ سنگی و باغ مستوفی و منازل مسکونی عبور نموده و پس از مشروب ساختن آب انبارهای عمومی و شخصی تا محله چهارباغ جریان داشته و از آنجا در کوچه مسجد نقاشها و کوچه میرزا شهاب و خیابان علیا و چهارباغ و سپس کارخانه زواری آستان قدس عبور نموده و به آب انبار صحن عتیق منتهی می گردیده و در آنجا آب مزبور مورد استفاده بوده است.(۳۰)
قنات سناباد که موقوفه آستانه بوده و در طومارهای علیشاهی و عضدالملک درج گردیده، در مورخ ۱۳۰۸ ش جهت ثبت مالکیت، مطابق تقاضانامه ثبت شماره ۳۹۲۴، از طرف میرزا تقی شهابی محاسب اول آستان قدس به نمایندگی از طرف محمّد ولیخان اسدی، نیابت تولیت وقت اقدام شده و به استناد صورتجلسه تحدید حدود باغ عنبر از طرف اداره کل ثبت و اسناد استان نهم به شماره ۱۱۷۹۷، ۱۸ دی ماه ۱۳۰۸ و پذیرش درخواست ثبت به تاریخ ۳۰/۸/۱۳۱۱ تحدید حدود، قنات سناباد در ۱۵ فروردین ۱۳۱۷ ش با حضور نمایندگان آستان قدس و اداره کل ثبت و اسناد املاک مشهد و با مشخصات پلاک ۵۸۴۷ اصلی بخش ۱ مشهد انجام شده، صورتجلسه ثبت مکتوب گردید(۳۱). (تصویر ۱)
تصویر ۱٫ صورتجلسه ثبت اسناد و املاک
تصویر ۲٫ تقاضانامه ثبت قنات سناباد (۱۳۰۸ ش)
آب سناباد تا سال ۱۳۲۰ ش در مالکیت و در اختیار آستان قدس بوده و حفظ و مرمت آن مانند دیگر قنوات وقفی توسط آستان قدس رضوی انجام می گرفته و در مقابل از منازل و مزارع و باغها، حق الشرب دریافت می شده است؛ امّا از این زمان به گزارش خلاصه وضعیت قنوات و آبهای استیجاری مشهد در دو مرحله به مدت ۲۳ سال به صورت استیجاری و در ازای دریافت مال الاجاره در اختیار شهرداری گذاشته شده است که در مرحله اول از ۱۳۲۰ ش تا ۱۳۲۶ به مبلغ ۱۲۰۰۰ ریال و در مرحله دوم برابر خلاصه معامله شماره ۲۵۹۴ محضر ۸ به شماره ثبت ۲۸۹، مورخ ۱۶/۹/۱۳۲۸ طی قراردادی میان آستان قدس به نمایندگی محمود بدر نیابت تولیت وقت و اسداللّه قهرمان شهردار مشهد به صورت صلح منافع و در ازای مبلغ ۳۰۶۰۰۰ ریال برای مدت ۱۵ سال دیگر؛ یعنی تا آخر اسفند ۱۳۴۲ تمدید شده است(۳۲). (تصویر ۲)
با وجود آنکه برای حفظ میزان آبدهی قنات سناباد، بارها اقدامات اصلاحی انجام شده است، اما ظاهرا به مرور از میزان آبدهی آن کاسته شده، به گونه ای که از حدود ۱۰ زوج آب در اواخر عهد قاجاریه به ۵ زوج در ۱۳۲۰ ش و حدود ۴ زوج و سپس ۳ زوج آب در دهه ۱۳۴۰ تنزّل داشته است؛ چنان که مطابق مضمون پیش نویس نامه شهرداری به شماره ۱۷۸۷، مورخ ۱۳/۴/۱۳۲۷ در مورد لزوم انجام مرمت قنات سناباد توسط کارشناس قنایی شهرداری تأکید شده است(۳۳). (تصویر ۳ و ۴)
تصویر ۳٫ صورت مجلس تحدید حدود قنات سناباد (۱۳۱۷ ش)
تصویر ۴٫ گزارش آبهای خریداری شهرداری (۱۳۲۷ش)
پس از آنکه قنات سناباد در جریان سیل مهیب سال ۱۳۲۹ که در مناطق کوهسنگی و آبکوه خرابی بیشتری وارد ساخت، مسدود گردید، و با اقدامات لایروبی و مرمت شهرداری مشهد و به کارگیری چندین دستگاه چرخ کار شیب بری و لایروبی و نوبری احیا شد، مجددا با حدود سه زوج آب جریان یافت.
مطابق گزارش خلاصه وضعیت شهرداری از قنوات و آبهای استیجاری، میزان آبدهی قنات سناباد از ۵ زوج در ۱۳۲۰ به چهار زوج در ۱۳۲۴ و قبل از وقوع سیل با سه زوج در ۱۳۲۸ کاهش داشته و پس از لایروبی در ۱۳۲۹ با همان سه زوج آب مجددا دائر شده است(۳۴). (تصویر ۵ و ۶)
تصویر ۵٫ گزارش کارشناس قنایی شهرداری در مورد قنات سناباد
تصویر ۶٫ گزارش وضعیت قناتها و آبهای استیجاری شهرداری مشهد
مطابق این گزارش، طول قنات سناباد از پیشکار چاه واقع در برجهای هارونی که در کال چهل بازه بند گلستان واقع در چهار کیلومتری طرقبه و جنوب غربی مشهد قرار داشته تا مظهر قنات واقع در خارج دروازه سراب حدود ۹۲۰۰ متر طول داشته که طول مسیر قنات از پیشکار تا مقابل قلعه آبکوه ۶۴۰۰ متر و تا کار رفت ۱۶۰۰ متر و از کار رفت تا شکافیه قنات ۱۲۰۰ متر بوده است که پس از اصلاح مظهر قنات، مسیر تا کاررفت یعنی ۱۲۰۰ متر بالاتر از شکافیه لایروبی و چاه بندی شده و پیشنهاد شده است که از کاررفت این حدود ۱۶۰۰ متر دیگر تا مقابل قلعه آبکوه نوبری و نصب گلو شود. پس از این اقدامات، قنات با چهار زوج آب مرمت شده، مورد استفاده قرار می گیرد(۳۵).
مؤلف راهنمای مشهد، در سال ۱۳۳۴، یعنی مدتی پس از مرمت یاد شده می نویسد که قنات سناباد با چهار زوج آب هم اکنون در مشهد جاری است(۳۶) و به نوشته سید مهدی فرخ، جد کلنل پسیان نیز با همین آب غسل داده شده است(۳۷).
تصویر ۷٫ نامه اداره نقشه برداری و آموزشی آستان قدس رضوی
در گزارش شماره ۱۵۲ مورخ ۱۳۲۹، ضمن اشاره به عملیات قنایی در شرح مشخصات مسیر تقریبی قنات آمده است که مظهر آن حمام سناباد واقع در خیابان سعدآباد در غرب مشهد است و قنات سناباد پس از قطع خیابان سعدآباد در خیابان سنایی و فوزیه داخل کوچه شجاع التولیه و دبیرستان شاهرضا شده و سپس از داخل منازل عبور کرده و آب انبارهای عمومی و شخصی را مشروب می سازد(۳۸).
از سال ۱۳۳۹ به دلیل تأمین نیاز آب مورد استفاده شهر مشهد، شهرداری علاوه بر چاههای موجود یعنی سعدآباد، چهارچشمه و کوهسنگی، و آب قناتها به حفر چاههای عمیق و نیمه عمیق برقی و دیزلی و در جاهای مختلف از جمله منطقه گنبد سبز، باغ ملی، میدان دقیقی، چهار راه خواجه ربیع، میدان سوم اسفند و … اقدام می کند(۳۹).
قنات سناباد تا سال ۱۳۴۳ جریان داشته، چنان که سعیدی می نویسد سناباد فعلاً قناتی است که از طرف دروازه سراب وارد مشهد می شود(۴۰)، اما به نوشته مینورسکی سناباد که زمانی قناتی مهم بوده، فقط جویی از آن باقی مانده که به تدریح آن هم از میان می رود(۴۱).
علاوه بر عوامل طبیعی مؤثر در کاهش میزان آبدهی قنات سناباد، عوامل مهمی همچون اجرای سیستم آبرسانی در دهه ۱۳۴۰ در مشهد، و حفر چاههای عمیق در نزدیکی پیشکار قنات سناباد به تدریح کم آب و سپس بی آب و بایر و مسدود گردیده و بستر قنات در اثر گسترش کالبدی شهر و احداث منازل مسکونی، خیابانها و میادین، در محدوده منطقه جدید شهر قرار گرفت(۴۲) و در محل گورگاه سراب واقع در حوالی میدان سراب (آبشخورگله) خیابان سعدی احداث شده و چهار راه سعدی ایستگاه سراب نام گرفت و خیابانهای دیگر در چهار جهت میدان سراب ایجاد گردید و به تدریج چاههای مسیر قنات در اراضی سعدآباد و آبکوه در محدوده منازل و خیابانهای جدید واقع شد و چاه و مجرای قنات توسط مردم و شهرداری مشهد پر شده و از میان رفت، به گونه ای که اکنون دیگر اثری از قنات سناباد نیست(۴۳) و در ذکر مشخصات آن در شرح شناسنامه ای مندرج در دفتر موقوفات آستان قدس، ردیف ۱۰۹ دفتر ثبت جدید و ردیف ۱۱۲۰ قدیم صفحه ۶۵، با عنوان قنات موقوفه مطلقه آستان قدس با واقف نامعلوم به پلاک ۵۸۴۷ بخش یک شهرستان مشهد با مالکیت ششدانگ که خشک و مسدود و غیر قابل احیا می باشد، آمده است(۴۴). (تصویر ۷)
- منابع و مآخذ
- ۱ ابن بابویه، عیون اخبار الرضا، ترجمه علی اکبر غفاری و مستفید، نشر صدوق ۱۳۷۳، ج ۲٫
- ۲ ابن بطوطه، سفرنامه، ترجمه محمّد علی موحد، تهران، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی ۱۳۶۱، ج ۱٫
- ۳ ابودلف، سفرنامه ابودلف در ایران، با تعلیقات ولادیمیرمینورسکی، ترجمه طباطبایی، تهران، کتابفروشی زوّار ۱۳۵۴٫
- ۴ ادیب المعی (افضل الملک) میرزا غلامحسین، ظفرنامه عضدی، نسخه خطی، کتابخانه ملک.
- ۵ اسکندربیک ترکمان، عالم آرای عباسی، تصحیح دکتر رضوانی، دنیای کتاب ۱۳۷۷، ج ۲٫
- ۶ اعتماد السلطنه، محمّد حسن خان، مطلع الشمس، تهران، انتشارات فرهنگسرا، ۱۶۳۲، ج اول و دوم.
- ۷ اعتماد السلطنه، مرآت البلدان، تصحیح عبدالحسین نوایی و میر هاشم محدث، ج ۲ و ۳٫
- ۸ امام، کاظم، مشهد طوس، تهران، انتشارات کتابخانه ملی ملک ۱۳۴۸٫
- ۹ بسطامی، نوروز علی، فردوس التواریخ، چاپ سنگی.
- ۱۰ بهبهانی، مرآت الاحوال، (بخش خراسان) آرشیو خراسان، اداره اسناد کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی.
- ۱۱ بیهقی، ابوالفضل، تاریخ بیهقی، تصحیح دکتر فیاض، مشهد، انتشارات دانشگاه فردوسی ۱۳۷۵٫
- ۱۲ جلالی، غلامرضا، تقویم تاریخ خراسان، تهران، انتشارات مرکز انقلاب اسلامی، ۱۳۷۷٫
- ۱۳ چکنگی، علیرضا، فرهنگنامه تطبیقی نامهای قدیم و جدید مکانهای جغرافیایی ایران، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی ۱۳۷۸٫
- ۱۴ حسینی قمی، قاضی احمد بن شرف الدین، خلاصة التواریخ، تصحیح احسان اشراقی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران ۱۳۵۹، ج ۱٫
- ۱۵ حکیم الملک، علینقی، روزنامه سفر خراسان، چاپ عکسی، تهران، چاپخانه حیدری ۲۵۳۶٫
- ۱۶ خجسته مبشری، محمّد حسین، تاریخ مشهد، مشهد، چاپخانه خراسان ۱۳۵۳٫
- ۱۷ خراسانی، ملا هاشم، منتخب التواریخ، تهران، کتابفروشی اسلامیه ۱۳۸۲ ق.
- ۱۸ خواند میر، حبیب السیر، تصحیح دبیر سیاقی، کتابفروشی خیام ۱۳۶۲، ج ۳٫
- ۱۹ دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، انتشارات پدیده خاور ۱۳۶۶٫
- ۲۰ دو مقاله در باره مشهد، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، ترجمه کاظم خادمیان، ش ۲۶ و ۲۷٫
- ۲۱ ریاضی، غلامرضا راهنمای مشهد ۱۳۳۴ ش.
- ۲۲ زین العابدین شیروانی، بستان السیاحه، کتابخانه سنایی و کتابفروشی محمودی، افست.
- ۲۳ زین العابدین شیروانی، ریاض السیاحه، تصحیح حامد ربانی، تهران، انتشارات سعدی ۱۳۲۹ ش.
- ۲۴ سعیدی، عبّاس، مقاله نامه آستان قدس، سال ۱۳۴۴، ش ۱۵٫
- ۲۵ شریعت ترشیزی، جلال، مقاله سناباد، نشریه نامه آستان قدس، ش ۱ و ۲، دوره نهم.
- ۲۶ طومار عضد الملک، بازنویسی مرکز خراسان شناسی، شورای علمی وقف ۱۳۷۹٫
- ۲۷ طومار علیشاهی، بازنویسی مرکز خراسان شناسی، شورای علمی وقف ۱۳۷۹٫
- ۲۸ عطاردی، عزیزاللّه ، تاریخ آستان قدس، تهران، انتشارات عطارد ۱۳۷۱، ج ۱٫
- ۲۹ عوفی، محمّد، تذکره لباب الباب، به اهتمام ادوارد براون، ترجمه محمّد عباسی، کتابفروشی فخر رازی ۱۳۶۱، نیمه اول.
- ۳۰ فرخ، سید مهدی (معتصم السلطنه)، خاطرات سیاسی فرخ، به اهتمام پرویز لوشانی، چاپخانه سپهر ۱۳۴۷٫
- ۳۱ قصابیان، محمّد رضا، تاریخ مشهد، انتشارات انصار ۱۳۷۷٫
- ۳۲ کامکار، محمّد پایان نامه تحصیلی، بررسی چاههای عمیق و نیمه عمیق مشهد، آرشیو خراسان اداره اسناد، کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی.
- ۳۳ کاویانیان، احتشام، شمس الشموس، ۱۳۵۴، بی نا.
- ۳۴ لسترنج، گای، جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی، ترجمه محمود عرفان، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی ۱۳۶۴٫
- ۳۵ مستوفی، نزهة القلوب، به اهتمام گای. لسترنج، تهران، دنیای کتاب ۱۳۶۲٫
- ۳۶ مغانی، بهشت شرق، مشهد چاپخانه زوار ۱۳۴۱٫
- ۳۷ موتمن، علی، تاریخ آستان قدس ۱۳۵۴٫
- ۳۸ مولوی، عبدالحمید، پیش نویس فهرست موقوفات آستان قدس، ش عمومی ۵۸۵۰۴، ج ۳٫
- ۳۹ میرخواند احمد بن خاوند شاه بلخی، روضة الصفا، تلخیص عبّاس زریاب، تهران، انتشارات علمی، ج ۲٫
- ۴۰ مینورسکی، یادنامه، به کوشش ایرج افشار، تهران، انتشارات دانشگاه تهران ۱۳۴۸٫
- ۴۱ وقفنامه آب خیابان، اداره مخطوطات کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی (۱۰۲۳ ق).
- ۴۲ وقفنامه مهدی قلی بیک، مورخ ۱۰۲۷ ق.
- ۴۳ یسیت، کلنل، سفرنامه خراسان و سیستان، ترجمه روشنی زعفرانلو، و رهبری ۱۳۶۵٫
- ۴۴ نقشه های ترسیمی علی اکبر هندسی، (قریه سعدآباد ۱۳۰۹ و مزرعه آبکوه ۱۳۱۰).
- ۴۵ تصاویر خلاصه معامله، گزارشات کارشناسی قنایی و اجاره خط و مکاتبات شهرداری و آستان قدس، اخبار شهردار مشهد قدیم، و وقفنامه های آستان قدس رضوی.
- ۴۶ استعلام، ش ۵۱۸۴/۴/۲۱، ۲۷/۱/۸۰، اداره نقشه برداری و امور ثبتی آستان قدس رضوی.
- ۴۷ سند مالکیت اراضی آبکوه و زرگران پلاک ۴ و ۹۰ اصلی بخش ۹ مشهد، موقوفه آستان قدس به ش ۱۶۷۵۹ دفتر ۱۱۵٫
- ۴۸ تقاضانامه ثبت اداره کل اسناد و املاک استان نهم ش ۳۹۲۴، دی ماه ۱۳۰۸٫
- ۴۹ صورت مجلس تحدید حدود ۱۵ فروردین ۱۳۱۷٫
- ۵۰ گزارش آبهای استیجاری شهرداری، مورخه ۱۳/۱۱/۱۳۲۹
- ۵۱ گزارش وضعیت آبهای خریداری شهرداری مشهد، ش ۳۳۵۵، ۹/۴/۱۳۲۷٫
- ۵۲ تصاویر خلاصه معامله و اجاره خط و گزارشات کارشناس قنایی شهرداری و اخبار شهرداری قدیم مشهد.
- ۵۳ مکاتبات شهرداری و آستان قدس.
- ۵۴ تحقیقات میدانی، نگارنده ۸۰-۱۳۷۹
- ۱ عبدالحمید مولوی، پیش نویس فهرست موقوفات آستان قدس، ج ۳، ص ۲/۳۰۰؛ مینورسکی، یادنامه ایرانی، ص ۵۴٫
- ۲ عزیزاللّه عطاردی، تاریخ آستان قدس، تهران، انتشارات عطارد، ۱۳۷۱ ش، ج ۱، ص ۳۶۴٫
- ۳ علیرضا چکنگی، فرهنگنامه تطبیقی نامهای قدیم و جدید مکانهای جغرافیایی ایران، بنیاد پژوهشهای اسلامی، ص ۹۵٫
- ۴ ابودلف، سفرنامه ابودلف در ایران، با تعلیقات ولادیمیر مینورسکی، ترجمه طباطبایی، تهران، کتابفروشی زوار، ۱۳۵۴ ش، ص ۸۴٫
- ۵ همان.
- ۶ محمّد رضا قصابیان، تاریخ مشهد، مشهد، انتشارات انصار، ۱۳۷۷ ش، ص ۴۵-۴۱٫
- ۷ ملا هاشم خراسانی، منتخب التواریخ، ص ۵۳۵؛ ادیب المعی، ظفرنامه عضدی (نسخه خطی)، ص ۱۰۸؛ خجسته مبشری، تاریخ مشهد، ص ۸۵٫
- ۸ ابن بابویه (شیخ صدوق)، عیون اخبار الرضا، ترجمه علی اکبر غفاری و مستفید، نشر صدوق، ۱۳۷۳ ش، ج ۲، ص ۶۹۷، ح ۹٫
- ۹ بیهقی، تاریخ بیهقی، تصحیح دکر فیاض، مشهد، انتشارات دانشگاه فردوسی، ۱۳۷۵ ش، ص ۷۱۲٫
- ۱۰ محمّد عوفی، تذکره لباب الباب، به اهتمام ادوارد براون، ترجمه محمّد عباسی، کتابفروشی فخر رازی، ۱۳۶۱ ش، نیمه اول، ص ۲۱۰-۲۰۹٫
- ۱۱ مستوفی، نزهة القلوب، به اهتمام گای لسترنج، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۲ ش، ص ۱۵۱٫
- ۱۲ ابن بطوطه، سفرنامه، ترجمه محمّد علی موحد، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۱ ش، ج ۱، ص ۴۴۱٫
- ۱۳ دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، چاپ دوم: انتشارات پدیده خاور، ۱۳۶۶ ش، ص ۲۱۲٫
- ۱۴ وقفنامه آب خیابان، اداره مخطوطات کتابخانه مرکزی آستان قدس، ۱۰۲۳ ق؛ اسکندر بیک ترکمان، عالم آرای عباسی، تصحیح دکتر رضوانی، دنیای کتاب، ۱۳۷۷ ش، ج ۲، ص ۱۴۰۹؛ اعتماد السلطنه، مطلع الشمس، ص ۱۸۴-۱۸۰٫
- ۱۵ محمّد بن خاوندشاه بلخی (میرخواند)، روضة الصفا، تلخیص عبّاس زریاب، انتشارات علمی، ج ۲، ص ۷۲۵؛ خواند میر، حبیب السیر، تصحیح دبیر سیاقی، چاپ سوم: کتابفروشی خیام، ۱۳۶۲ ش، ج ۳، ص ۱۲۳٫
- ۱۶ وقفنامه مهدی قلی بیگ، بازنویسی، مورخ ۱۰۲۷ ق؛ قاضی احمد بن شرف الدین حسین قمی، خلاصة التواریخ، تصحیح احسان اشراقی، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۵۹ ش، ج ۱، ص ۴۳۹٫
- ۱۷ طومار علیشاهی، متن بازنویسی مرکز خراسان شناسی، ص ۲۲٫
- ۱۸ طومار عضد الملک، متن بازنویسی مرکز خراسان شناسی، ص ۴۰ و ۴۷٫
- ۱۹ عبدالحمید مولوی، پیش نویس فهرست موقوفات آستان قدس، ج ۳، ص ۳۰۰۲٫
- ۲۰ احتشام کاویانی، شمس الشموس، ص ۲۲۸؛ بهبهانی، مرآت الاحوال بخش خراسان آرشیو خراسان اداره اسناد کتابخانه مرکزی، ص ۹۳۹ به تأمین آب مشهد در عهدنامه ای اشاره دارد.
- ۲۱ علینقی حکیم الملک، روزنامه سفر خراسان، (چاپ عکسی)، ص ۱۹۰٫
- ۲۲ اعتماد السلطنه، مرآت البلدان، تصحیح عبدالحسین نوایی و میر هاشم محدث، ج ۳-۲، ص ۱۵۴۶-۱۵۴۵٫
- ۲۳ زین العابدین شیروانی، بستان السیاحه، کتابخانه سنایی و کتابفروشی محمودی، (افست)، بی تا، ص ۵۸۶؛ همو، ریاض السیاحه، تصحیح حامد ربانی، تهران، انتشارات سعدی، ۱۳۳۹ ش، ص ۲۷۶٫
- ۲۴ نوروز علی بسطامی، فردوس التواریخ، (چاپ سنگی)، ص ۵۳٫
- ۲۵ ادیب المعی، ظفرنامه عضدی، (نسخه خطی)، ص .۵۳
- ۲۶ پیش نویس فهرست موقوفات آستان قدس، ج ۲، ص ۱۳۲، (قنات منبع پلاک (۲۸۴۸) بخش ۹ تبادکان مشهد)؛ بقیعی، مزار میرمراد، ص ۹۱٫
- ۲۷ کلنل ییت، سفرنامه خراسان و سیستان، ترجمه روشنی زعفرانلو و رهبری، ۱۳۶۵ ش، ص ۲۸۹؛ سفرنامه دالمانی و منشی زاده و لسترنج، پانوشت ص ۴۱۴٫
- ۲۸ «دو مقاله در باره مشهد»، ترجمه کاظم خادمیان، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، ش ۲۶ و ۲۷، ص ۶۷۵؛ امام، مشهد طوس، ص ۱۶۱٫
- ۲۹ مؤتمن، تاریخ آستان قدس، ص ۱۹٫
- ۳۰ سند مالکیت اراضی آبکوه و زرگران، پلاک ۴ و ۹۰ اصلی بخش ۹ مشهد، موقوفه آستان قدس به شماره ثبت ۱۶۷۷۹ دفتر ۱۱۵، ص ۳۲۶؛ تقاضانامه ثبت اداره کل اسناد و املاک استان نهم، ش ۳۹۲۴، استیجاری شهرداری، مورخ ۱۳/۱۱/۱۳۲۹، ص ۲-۱؛ نقشه علی اکبر هندسی، سعدآباد، ۱۰۳۹ ش؛ نقشه آبکوه، ۱۳۱۰ ش؛ مؤتمن، تاریخ آستان قدس، ص ۱۹؛ گزارش وضعیت آبهای خریداری شهرداری، ۳۳۵۵، ۹/۴/۱۳۲۷٫
- ۳۱ تقاضانامه ثبت، ش ۳۹۲۴، ۱۴ برج دی ۱۳۸۰٫
- ۳۲ خلاصه معامله ۲۹۸، مورخه ۱۶/۹/۱۳۲۸؛ پیش نویس فهرست موقوفات آستان قدس رضوی؛ مغانی، بهشت شرق، مشهد، چاپخانه زوّار، ۱۳۴۱ ش، ص ۲۰۸٫
- ۳۳ نامه کارشناسی شهرداری، به شماره ۳۷۸۷؛ ۱۳/۴/۱۳۲۷ (شهرداری مشهد).
- ۳۴ گزارش وصالی، کارشناس قنایی شهرداری در ۱۳/۱۱/۱۳۲۹؛ جلالی، تقویم تاریخ خراسان، ۸/۳/۱۳۲۹٫
- ۳۵ همان.
- ۳۶ غلامرضا ریاضی، راهنمای مشهد، ۱۳۳۴ ش، ص ۳۵٫
- ۳۷ سید مهدی فرخ (معتصم السلطنه)، خاطرات سیاسی فرخ، به اهتمام پرویز لوشانی، چاپخانه سپهر، ۱۳۴۷ ش، ص ۶۶٫
- ۳۸ گزارش کارشناسی قنایی شهرداری مشهد.
- ۳۹ مغانی، بهشت شرق، ص ۲۰۷-۲۰۵؛ محمّد کامکار، بررسی چاههای عمیق و نیمه عمیق مشهد ۳-۱۳۴۲ [پایان نامه تحصیلی]، کتابخانه مرکزی آستان قدس اداره اسناد، آرشیو خراسان، ص ۱۶٫
- ۴۰ عبّاس سعیدی، نامه آستان قدس، ۱۳۴۴ ش، ش ۱۵، ص ۵۱٫
- ۴۱ مینورسکی، یادنامه ایرانی، به کوشش ایرج افشار، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۴۸ ش، ص ۵۴٫
- ۴۲ همان، ص ۵۱؛ جلال شریعت ترشیزی، «سناباد»، نامه آستان قدس، ش ۱ و ۲، دوره نهم، ص ۱۳۸٫
- ۴۳ سعیدی، نامه آستان قدس، ص ۵۱٫
- ۴۴ استعلام شماره ۵۱۸۴/۱۴/۲۱، مورخ ۲۷/۱/۱۳۸۰، اداره نقشه برداری و امور ثبتی آستان قدس رضوی.
پاسخ دهید