در سال ۱۳۷۱ و به استناد تبصره ۵ ماده ۱۱ قانون زمین شهری و طبق اساسنامه مصوب هیات وزیران مقرر گردید شرکتهای پیمانکاری، عمرانی و ساختمانی مسکن سازان در تمامی استانهای کشور تاسیس گردد. پس ازآن با توجه به ضرورت هایی که در خصوص اجرای طرح بهسازی و نوسازی بافت پیرامون حرم مطهر امام رضا (علیه السلام) احساس می گردید، مقرر شد اقدامی بین بخشی با مشارکت وزارت مسکن و شهرسازی، آستان قدس رضوی و شهرداری مشهد صورت پذیرد.
پس از این تصمیم وزیر وقت مسکن و شهرسازی مرحوم مهندس کازرونی با ارسال نامه ای در این خصوص تصمیم وزارت مسکن و شهرسازی، آستان قدس رضوی و شهرداری مشهد را برای تاسیس شرکتی به منظور نوسازی و بازسازی بافت پیرامون حرم مطهر امام رضا (علیه السلام) به استحضار مقام معظم رهبری رساند و از محضر معظم له کسب تکلیف نمود. ایشان نیز با این اقدام موافقت فرموده و آن را به جا و موجب ثواب و اجر الهی برای اقدام کننده آن دانستند.
اهداف و راهبردها:
مشهد مقدس به عنوان یکی از قطب های فرهنگی جهان اسلام و به سبب وجود بارگاه منور حضرت رضا (علیه السلام) همواره مورد عنایت و توجه شیعیان بوده است. وجود پتانسیل بالای توریست مذهبی در این شهر، روز به روز بر جمعیت ساکن و متحرک آن افزوده است.
از سوی دیگر بافت پیرامون حرم مطهر امام رضا (علیه السلام) تا قبل از شروع طرح نوسازی و بهسازی، به دلیل فرسودگی بیش از حد تاکنون از ساختار کالبدی و عملکرد متناسب با نیازهای موجود و رو به افزون شهری برخوردار نبوده و لذا این شرایط به گونه ای پیش رفته است که فاقد حداقل ظرفیت ها برای دستیابی به اهداف اولیه فرهنگی-مذهبی بوده و گاه حفظ کرامت انسانها در چنین بافتهایی به حداقل می رسیده و رشد و تربیت در این فضاها با موانع جدی محیطی روبرو می شده است.
ساخت و سازهای جدید، نه تنها افزایش نقش و اهمیت مجموعه حرم مطهر را در نظام شهری هدف محوری خود قرار داده، بلکه با تحول کیفی در بافت موجود و با به کاربردن بهینه اصول معماری معاصر از فشارهای گوناگون مرکز شهر کاسته و در صدد دست یابی به تعادلی پایدار در این محدوده می باشد.
طرح نوسازی و بهسازی بافت پیرامون حرم مطهر امام رضا (علیه السلام) با هدف اصلی تعدیل فشار و کنترل تراکم فزاینده در بافت پیرامون حرم مطهر امام رضا (علیه السلام) شکل گرفته است. لذا نسبت به ارائه ی طرحی جامع و عقلایی به منظور ساخت و سازهای کالبدی آراسته و ترسیم سیمای شهری مطلوب و جذاب، به ویژه ایجاد فضایی معاصر برای انجام مراسم زیارت مبادرت ورزیده است که در عین حال بازتاب یادمان های ذهنی و تاریخی زیارت و در عین حال شایسته ی شان و منزلت بارگاه حضرت رضا (علیه السلام) می باشد.
بر این اساس اصول و مبانی اهداف و راهبردهای طرح بهسازی و نوسازی به شرح ذیل تدفیق شده اند:
برجسته کردن نقش فرهنگی-مذهبی حرم مطهر حضرت رضا (علیه السلام) به مثابه یکی از قطبهای جهان اسلام .
تثبیت و تبیین جایگاه مجموعه ی حرم مطهر حضرت رضا (علیه السلام) در سه مقیاس بین المللی، ملی و محلی.
تاکید بر اهمیت و ارزش بی مانند مجموعه زیارتی حرم مطهر حضرت رضا (علیه السلام)در نظام شهری مشهد.
برقراری ارتباط سازمان یافته میان مجموعه ی زیارتی حرم مطهر و بافت شهری مشهد.
ایجاد فضایی معاصر برای برگزاری مراسم زیارت.
ایجاد یک مجموعه ی ممتاز شهری در تعادل فضایی با مجموعه حرم مطهر حضرت رضا (علیه السلام)با کیفیت ممتاز و ارزش های طراحی شهری.
سازمان دهی و سامان دهی جدید حوزه شهری مورد نظر به منظور تامین نیازهای خدماتی-رفاهی زائران (به ویژه زائران کم درآمد) ، مسافران و شهروندان تا پایان قرن ۱۴۰۰ (ه.ش) و تعیین چشم انداز تحولات مجموعه زیارتی و حوزه شهری اطراف آن.
ایجاد اشتیاق در مردم و ساکنان برای همراهی با تحولات نوسازی و بهسازی.
قطاع سه: در حد قاصل خیابان طبرسی، چهار راه مقدم، بولوار وحدت، میدان وحدت(پنجراه پایین خیابان)، خیابان نواب صفوی و حرم مطهر واقع شده و مساحتی در حدود ۱۰۴ هکتار را در بر می گیرد
.
قطاع چهار: در حد فاصل خیابان نواب صفوی، میدان وحدت (پنجراه پایین خیابان) ، خیابان۱۷ شهریور، میدان ۱۷ شهریور، خیابان شیخ طوسی(حاشیه شمال شرقی بازار رضا)، میدان بیت المقدس و حرم مطهر واقع شده و مساحتی در حدود ۵۵هکتار را در بر می گیرد.
بافت پیرامون حرم مطهر رضوی که محدوده طرح را شامل می شود با الگوی مرکزی شعاعی شکل گرفته است. بدین معنی که مجموعه حرم مطهر امام رضا (علیه السلام) که خود محدوده ای به وسعت حدود ۵۰ هکتار را شامل می شود در مرکزیت طرح قرار داشته و بافت پیرامون به صورت شعاعی در اطراف آن شکل گرفته است.
با توجه به این الگوی شعاعی و به نسبت دوری و نزدیکی بافت از مجموعه حرم مطهر کیفیت و چگونگی تخصیص فضا تغییر می کند و در واقع فرایند گذار در این تخصیص مورد نظر بوده است. با این تحلیل و با معیار دوری و نزدیکی بافت به مجموعه حرم سه حوزه با فعالیت های مشخص در طرح تعیین شده است.
در برنامه بلند مدت به طور کلی فعالیت های زیر پیش بینی شده است:
- اجرای خیابان های جدید (خیابانهای شعاعی، خیابان های حلقوی، ره باغ ها)
- تعریض خیابان های اصلی موجود منتهی به حرم (خیابان های نواب صفوی، طبرسی و شیرازی)
- اجرای تقاطع های غیر همسطح
- احداث پارکینگ ها و فضاهای سبز متمرکز
- تعریض کوچه ها و معابر فرعی داخل بافت
- اجرای فضاهای شهری
فراهم نمودن امکانات بیشتر جهت رفع نیازهای زائران و مجاوران حرم مطهر امام رضا علیه السلام – | |
ایجاد فضا و سیمای شهری مطلوب و جذاب – | |
گسترش صنعت گردشگری و افزایش درآمدهای ارزی کشور – | |
کاهش وابستگی اقتصاد کشور به درآمدهای نفتی – | |
رفع بیکاری و افزایش اشتغال به صورت مستقیم و غیر مستقیم – | |
معرفی و انتقال فرهنگ ملی و مذهبی از طریق جذب شیعیان و مسلمانان سایر کشورهای اسلامی |
۱- فرسودگی بافت و عدم مقاومت ابنیه موجود در برابر زلزله، سیل و آتش سوزی ۲- کمبود فضاهای عمومی از قبیل پارکینگ ها و فضاهای سبز ۳- عدم امکان خدمات رسانی به موقع آتش نشانی و اورژانس در مواقع ضروری به علت کمی عرض معابر و خیابان های موجود در طرح.
|
|
۴-عدم امکان نظافت مطلوب منطقه به علت مخروبه بودن ابنیه و فرسودگی بافت و شیوع بیماریهای مختلف از قبیل سالک و سل به علت کمبود امکانات بهداشتی منطقه . ۵- استفاده زوار و مسافران از محل های نامناسب برای بیتوته از قبیل پیاده رو ها، حاشیه خیابان ها، زیر گذرها و پارک ها و واحدهای مسکونی غیر بهداشتی و نا مطمئن به علت کمبود فضاهای اقامتی |
|
۶-نارسایی زیست محیطی از قبیل آلودگی هوا، آلودگی صوتی و تداخل سواره و پیاده به علت نا کارآمد بودن شبکه معابر ۷-فرسودگی شبکه تاسیسات زیربنایی محدودهاز قبیل آب، فاضلاب، برق، گاز و تلفن ۸- وجود ناهنجاری های اجتماعی از قبیل فساد و فحشا و قاچاق و مصرف مواد مخدر |
|
۹- عدم تناسب سیمای شهری محدوده بافت با بارگاه ملکوتی امام رضا (علیه السلام) که مهمترین مانع استفاده از پتانسیل واقعی بافت مرکزی در پذیرایی از زوار و مسافران می باشد ١٠- پیچ در پیچ بودن معابر و عدم دسترسی به مکان های مورد نیاز و سر در گمی زوار و مسافران در بافت اطراف حرم. |
تعریف بافت فرسوده
به طورکلی کاهش کارآیی هرپدیده و عدم رسیدگی به آن، ضرورت نگهداری و تجدید حیات و رفع فرسودگی آن را درپی دارد. هنگامی که حیات شهری در محدوده ای از شهر، به هرعلتی رو به رکورد می گذارد وکوششی جهت رونق مجدد آن صورت نمی گیرد، بافت شهری آن محدوده در روند فرسودگی قرار می گیرد. فرسودگی در بافت های شهری برکالبد بافت و همچنین فعالیت های اجتماعی واقتصادی آن تاثیرگذار است. فرسودگی کالبدی و فرسودگی حیات اجتماعی و اقتصادی بافت، دریک رابطه متقابل به تشدید یکدیگرکمک کرده و موجب رکود حیات شهری و تنزل شدید کیفیت زیست می گردد. مصوبه کمیسیون ماده ۵ شورای عالی شهرسازی و معماری ایران ،به منظورشناسایی بافت های فرسوده، این بافت ها را محدوده های آسیب پذیر شهر دربرابر مخاطرات طبیعی(به ویژه زلزله) تعریف می نماید که نیازمند برنامه ریزی و مداخله هماهنگ به منظورساماندهی می باشند. فرسودگی دراین تعریف ،شامل ساختمان های کم دوام و ناپایدار، معابرکم عرض و پلاک های ریزدانه می باشد.بافتهایی که درموقع بروز بلایای طبیعی و غیرطبیعی امکان خدمات رسانی به آنها کمتر بوده و ویژگی های این بافت ها، تأثیرات مخرب این نوع بلایا را چندین برابرمی کند.
البته غیرازتعریف فوق ، تعاریف متفاوت دیگری نیزازمفهوم“بافت فرسوده”درمنابع تخصصی تبیین گردیده است که درپاره ای موارد دارای اختلاف ودربرخی مؤلفه ها دارای اشتراک می باشند. معیارهای زیررامی توان به عنوان مشترکات نظریات مختلف جهت تشخیص وشناخت “بافت فرسوده “ازبافت غیرفرسوده برشمرد:
فقدان شرایط مطلوب اجتماعی ،اقتصادی ،فرهنگی ،کالبدی ومحیط زیستی ؛ |
عدم برخورداری ازشبکه دسترسی مناسب وکمبود خدمات وزیرساخت های شهری؛ |
آسیب پذیری دربرابر بلایای طبیعی وسایر بحران ها به دلیل عمرزیاد ساختمان ها وناپایداری ناشی ازقدمت یااستفاده ازمصالح نامناسب؛ |
تراکم بالای جمعیت با وجود ریزدانگی بافت وتراکم ساختمانی پایین؛ |
عدم امکان نوسازی (به سبب فقرمالکین )وعدم وجودانگیزه های سرمایه گذاری ؛ |
میل به مهاجرت وتغییرات مستمر بافت اجتماعی بومی وجایگزینی گروه های ناتوان تر؛ |
مشکلات حقوقی ساکنان مانند توارث ویا مسائلی مانند وقف . |
با تلفیق تعاریف تخصصی وعمومی ازمفهوم فرسودگی ،میتوان به این نتیجه دست یافت که وقتی عملکردهای اصلی بافتهای شهری درزمینه های کالبدی ،اجتماعی واقتصادی دچارناکارآمدی شوند ،این بافتها درروند فرسودگی قرارمی گیرند.
مشخصات وضع موجود بافت پیرامون حرم مطهر |
مشخصات بافت های فرسوده |
||||
۷۳درصد عرض معابر کمتر از ۶ متر می باشند . ۸۲درصد ابنیه فاقد سیستم سازه ای بوده و غیر استاندارد می باشند . ۷۰ درصد ازقطعات زیر۲۰۰ متر مربع می باشند. |
۵۰درصد عرض معابر کمتر از ۶ مترمی باشند . ۵۰درصد ابنیه فاقد سیستم سازه ای بوده و غیر استاندارد می باشند . ۵۰درصد از قطعات زیر ۲۰۰متر مربع می باشند . |
||||
طرح نوسازی و بهسازی بافت پیرامون حرم مطهر امام رضا (علیه السلام) به عنوان طرحی فعالانه در حوزه نوسازی بافت های فرسوده مطرح می شود که اصول آن بر اساس تغییرات بنیادی بافت جهت بهبود کیفیت زندگی در منطقه طرح ریزی شده است. لذا نحوه دخالت در بافت فرسوده پیرامون حرم مطهر به صورت حداکثری و کاملا فعالانه می باشد. آنچه در این بین مهم است تمایز میان نوسازی بافت فرسوده با بافت معمولی می باشد که متاسفانه تا کنون توجه زیادی به این تمایز نشده است که خود سبب بروز مشکلات و تناقض هایی شده است. در یک مقایسه کلی می توانن به تفاوت های زیر میان بافت های فرسوده و بافت معمولی اشاره کرد:
تفاوت دخالت در بافت فرسوده و معمولی
در یک تقسیم بندی کلی پیکره شهرها را می توان به دو بخش بافت معمولی و بافت فرسوده تقسیم نمود.
به دنبال این تقسیم بندی فعالیت های عمرانی این دو بافت نیز تفاوت های بنیادینی با هم خواهند داشت که در زیر به تعدادی از آنها اشاره می شود:
بافت فرسوده |
طرح بر اساس یک نیاز و ضرورت فوری شکل می گیرد |
مدت اجرای طرح محدود و در یک بازه زمانی می باشد. |
مداخله درطرح حداکثر می باشد. |
توجیه اقتصادی در اجرای ان شرط است. |
توان مشارکت مردم منطقه در اجرای طرح ها پایین است. |
بافت معمولی |
طرح دارای فوریت و ضرورت خاصی نیست. |
مدت اجرای طرح های شهری نامحدود می باشد. |
مداخله در طرح حداقل می باشد. |
اجرای طرح مشروط به توجیه اقتصادی نیست. |
توان مشارکت و دخالت مردم منطقه در اجرای طرح بالا است. |
تفاوت دخالت در بافت فرسوده پیرامون حرم مطهر امام رضا علیه السلام با سایر بافتهای فرسوده
آنچه در بالا ذکر شد تفاوت های موجود میان طرح های شهری در بافت فرسوده و معمولی می باشد. حال آنکه طرح بهسازی و نوسازی بافت پیراموون حرم مطهر امام اضا (ع) علاوه بر تفاوت های یک بافت فرسوده شهری با بافت معمولی خود دارای ویژگی های خاص دیگری می باشد که آن را از سایر بافت های فرسوده و طرح های مربوط به آنها متمایز می کند.
بافت فرسوده پیرامون حرم مطهر امام رضا (علیه السلام) |
انگیزه های معنوی فراوانی برای سرمایه گذاری و مشارکت در طرح وجود دارد. |
انگیزه اقتصادی و سرمایه گذاری در این بافت بالاست. |
امکان ایجاد کاربری های غیر مجاز درآمد زا در بافت زیاد است. |
در اجرای طرح علاوه بر جمعیت ساکن بافت جمعیت مسافر نیز مدنظر است. |
ارزش افزوده مشارکت و سرمایه گذاری در این بافت بالاست. |
انگیزه های معنوی فراوانی برای سرمایه گذاری و مشارکت در طرح وجود دارد. |
پاسخ دهید