بنیان گذار نقاره نوازی
سنت نقاره نوازی یکی از آئینهای دیرینه حرم مطهر رضوی است که بر اساس اسناد رسمی موجود در مرکز اسناد و نسخ خطی کشور به ۵۵۷ سال پیش باز میگردد.
نقاره نوازی در آستان قدس رضوی، از اواسط قرن نهم هجری قمری شروع شد. میرزا ابوالقاسم بایر، نوه گوهرشاد در سال ۸۶۰ هجری قمری مصادف با ۸۳۵ هجری خورشیدی در سفری که به مشهد مقدس داشت، دستور داد در باغ حرم نقاره بنوازند.
از آن به بعد تاکنون در ادوار مختلف نقاره نوازی در حرم رضوی ادامه داشته و اسناد به جای مانده از دورههای مختلف حکایت از استمرار این آئین دارد و از آن به عنوان یکی از خدمتهای معمول آستان قدس رضوی یاد میکند.
البته از سال ۱۳۱۲ تا ۱۳۲۰ هجری قمری به دستور رضاخان پهلوی، نقاره خانه حضرت تعطیل شد که از این دوره به عنوان تنها تعطیلی نقاره خانه در ایامی به جز محرم و صفر یاد میکنند.
اطلاعات بیشتر در خصوص نقاره زنی – روی تصویر ذیل کلیک کنید
نقاره خانه چوبی
بیشتر سندهای به جای مانده از آئین نقاره نوازی در حرم مطهر رضوی مانند این عکس مربوط به دوره قاجار است.
این تصویر که در سال ۱۳۰۹ هجری قمری توسط عبدالله قاجار از صحن انقلاب بارگاه ملکوتی ثامن الحجج(ع) به ثبت رسیده، از قدیمیترین تصاویری است که نمایی از نقاره خانه حضرت در آن مشاهده میشود.
در این تصویر مشاهده میکنیم که نقاره خانه بر بام ایوانی که به ایوان نقاره خانه شهرت دارد، قرار گرفته است. البته در این تصویر سقاخانه اسماعیل طلایی نیز که یکی از بخشهای پرسبقه و تاریخی حرم رضوی نیز به حساب میآید، همراه با آبراهههایی که آب را به آن میرساند به وضوح مشاهده میشود.
بنای نقاره خانه در آن زمان از یک اسکلت چوبی تشکیل میشد که نقاره زنها درون آن حاضر میشدند و به نقاره نوازی میپرداختند. زمان نواختن نقاره نیز در تمام این سالها یکسان بوده و شاکله اصلی سنت نقاره نوازی را شکل داده است.
طبق این سنت نقاره هر صبح پیش از طلوع آفتاب و هر عصر پیش از غروب خورشید نواخته مىشود و همزمان با برآمدن و فروشدن آفتاب، آخرین نواهاى نقاره به گوش مىرسد. این بدان معنى است که نمازگزاران براى بر پا داشتن فریضه خود، اندک فرصتى بیش ندارند و اگر نماز خویش را به جاى نیاوردهاند، مىباید شتاب کنند و به اقامه نماز بپردازند.
افزون بر این، هنگامى که حادثه خاصى رخ دهد که مردم شادمان هستند و جشنى همگانى پدید آمده است، نقارهنوازان بر فراز نقارهخانه مىروند و بر طبلها مىکوبند و در شیپورها مىدمند.
هر وقت هم بیمارى در این آستان شفا یابد و به خیل شفایافتگان آستان حضرتش افزوده شود و خادمان حضرت از آن مطلع شوند، برای اعلام همگانى و اظهار سرور و شادمانى، نقارهها به صدا در مىآیند.
علاوه بر این، در شبهاى میلاد معصومان و بزرگداشت مناسبتهاى مذهبى، مانند جشنهاى بزرگ قربان و فطر و غدیر و همچنین در زمان تحویل هر سال شمسى و در آغاز نوروز، نقاره نواخته مىشود.
اما در ایام محرم و صفر که روزهاى سوگوارى شیعیان است، به منظور احترام به آیین سوگوارى، هیچ نوایى از نقارهخانه در نمىآید.
ایوان نقاره
ایوان نقاره خانه یا همان ایوان شرقی نیز همیشه یکی از ایوانهای مهم صحن انقلاب اسلامی به حساب میآمده که زائران زیادی از طریق آن به آستانبوسی حضرتش مشرف میشدهاند.
بناى زیبا و باشکوه این ایوان که سراسر از کاشى فیروزهاى تشکیل شده یکی از بخشهای بلند حرم مطهر رضوی است که به این واسطه از قسمتهاى مختلف این حرم قابل مشاهده است. بلندى بنای این ایوان سبب شده است که به هنگام نقاره زدن، آواى آن تا دوردستها شنیده شود.
در این تصویر که از قاب دوربین ابراهیم ذهبی معروف به سیاح، نمای ایوان نقاره خانه در سال ۱۳۲۵ هجری خورشیدی را برای ما روایت میکند، علاوه بر ایوان و بنای نقاره خانه، مسیر تردد به حرم مطهر رضوی از طریق پایین خیابان و مغازههای موجود در این مسیر را مشاهده میکنیم. البته این بخشها امروز به طور کامل به فضای حرم مطهر رضوی افزوده شده است.
نقاره خانه
بعد از اینکه بنای قدیمی نقاره خانه در سال ۱۳۳۸ هجری شمی به منظور بازسازی تخریب شد، حدود ۸ سال طول کشید تا بنای جدید با استحکام و زیبایی افزونتر بر بلندای ایوان نقاره قد علم کند.
برای احداث نقاره خانه چون سقف ایوان شکست برداشته بود، ابتدا سردرِ داخلی و خارجی به وسیله بتون مسلّح به یکدیگر پیوند یافته و با ستونهای بتونی و سقف سیمانی به هم متصل شدند و سپس به محاذات ستونها، پایههای نقاره خانه گذاشته شد و پیکره یکپارچه و بتونی نقاره خانه بر روی آن قرار گرفت. در زمانی که نقاره خانه جدید در حال احداث بود، به مدت چند ماه ابتدا در کنار برج ساعت بر فراز ایوان غربی و پس از آن به مدت ۴ سال بر روی سکوی چوبی موقت و بر فراز ایوان عباسی، نقاره نوازی میشد.
بنای جدید نقاره خانه از ۳ طبقه تشکیل شده است که در طبقه اول انبار وسایل نقاره خانه و در طبقه دوم، اتاقک مخصوص نقارهچیان قرار دارد که با دو پنجره کوچک آهنی به طرف مغرب مزین است و در طبقه فوقانی آشیانه نقاره خانه واقع شده که حدوداً ۳/۲۰ متر ارتفاع دارد و به صورت هشت ضلعی منتظم کشیده در طول است.
ارتفاع نقاره خانه ۹/۵۰ متر و قاعده آن ۳۰ × ۶/۱۸ متر میباشد و سقف آشیانه با ۱۸ پایه آهنی بر روی طبقه دوم اتصال یافته و نردهای آهنی با طرحهای هندسی در اطراف آن کشیده شده و در نمای خارجی بر لبه سقف آشیانه سه قطار مقرنس از کاشی معرق و بر بالای آن در لبه بام آشیانه کنگرهای معرق به رنگ فیروزهای در دورتادور خودنمایی میکند.
نمای بیرونی دو طبقه تحتانی نقاره خانه نیز به وسیله طاق نماهای زیبا و با خوانچهبندی به وسیله کاشی معرق در رنگهای جالب مزیّن شده است که ساختمان مقرنسها و سایر امور ساختمانی بر عهده حاج صادق رأفتی و طرح کاشیهای معرق به قلم محمّد حسن رضوان، کتیبه نویس آستان قدس بوده است.
این ساختمان نقاره خانه از زمان تأسیس تا کنون چندین بار مرمتهای جزئی داشته و اکنون به شکلی که در تصویر مشاهده می کنید در آمده است.
نقاره نوازان
یکی از نکات مهمی که درباره نقاره خانه و سنت نقاره نوازی باید مورد توجه قرار بگیرد، موضوع نقاره نوازان است.
در سال ۱۳۰۷ هجری شمسی با تدوین نظامنامه خدمات کشیکی برای عمله شکوه (نقاره نوازان) نیز که جزء خدّام محسوب میشدند، وظایف خاصی در نظر گرفته شد و تعداد نقاره چیان به ۹ نفر تقلیل یافت.
از آن زمان تا اواخر عهد پهلوی به نوشته احتشام کاویانیان این مجموعه ۹ نفری که از مستخدمان اداره تشریفات بودهاند به صورت افتخاری اشتغال داشتهاند.
اکنون تعداد نقاره چیان ۱۴نفر است که در هر نوبت ۱۰تن از آنان (چهار طبّال و شش کرنانواز) به کار نقاره نوازی اشتغال دارند .
نقاره نوازان امروزه با برخورداری از حقوق و مزایای خاص و تحت نظر اداره انتظامات که از ادارات تحت نظارت معاونت اماکن متبرکه آستان قدس رضوی میباشد، به انجام وظیفه مشغول هستند. اکنون سرپرستی نقاره چیان بر عهده احمد اقوام شکوهی است که به صورت توارثی این سمت را پس از پدر و اجداد خود به ارث برده و فرزندان ذکور ایشان نیز از نقاره چیان شاغل هستند.
او بیش از ۵۵ سال است که در آستان قدس رضوی، شغل نقاره نوازی و تهیه و آماده سازی طبلها و مدیریت نقاره خانه را بر عهده دارد، ضمن این که نام فامیلی وی نیز به دلیل اشتغال در نقاره خانه حضرتی و خویشاوندی نسبی با عملجات شکوه، اقوام شکوهی است.
ابزار نقاره نوازی
ابزار و وسایل نقاره خانه شامل چهار نوع طبل و کرنا و لوازم متعلق به آن است. طبلها از کاسههای بزرگ و کوچک مسی و چدنی است که پوست دباغی شده بر روی آن کشیده شده و با دو چوب ساده به طول تقریبی بیست سانتیمتر نواخته میشوند و کرناها سازهای بادی به طول تقریبی ۱۰۰ تا ۱۲۰ سانتیمتر است که از جنس مس یا برنج ساخته شده و آب کُرم داده شدهاند.
در نقاره نوازی از ۴ نوع طبل به نامهای طبل سرچاشنی، گاه برگاه (گورگه، گورگ)، تخم مرغی و ساده (میانه) استفاده میشود. طبل سرچاشنی طبلی کوچک و چدنی و دارای صدای زیر است که به عنوان طبل اصلی و توسط سرچاشنی در تمام مدت نقاره کوبی نواخته میشود و طبلهای دیگر که مسی هستند و در دو اندازه بزرگ و میانه تهیه شدهاند و صدای بم دارند، هماهنگ با طبل سرچاشنی و به طور متناوب و یک در میان و همنوا با کرنا و گاه تنها تا خاتمه مراسم به عنوان کوس شادیانه همراهی میکنند و ذکر ندارند.
کرناها با دمیدن به صدا در میآیند و دارای ذکر هستند و به قولی آهنگ امروز کرناها همان آهنگ قرنهای قبل است که سینه به سینه نقل شده و باقی مانده و هر شخصی بنا بر ذوق و اعتقادش تعابیری از آن داشته است.
در هنگام اجرای مراسم، چهار طبال در سمت راست نقاره خانه (شمال) رو به گنبد مطلای امام و بر روی صندلیهای کوچک نشسته، شش کرنانواز به ترتیب در کنار سرنواز در سمت چپ نقاره خانه(جنوب) میایستند و هماهنگ نقاره نوازی میکنند.
گفتنی است نقاره چیان به صورت تجربی و توسط نقاره چیان قدیمی و در محل آموزش دیدهاند.
منبع :
پرتال آستانقدس رضوی
پاسخ دهید