القاب و عناوین در آستان قدس رضوی
در دورههای گذشته دادن القاب و عناوین در آستان مقدس حضرت رضا(ع) معمول و مرسوم بود و در میان خدمتگزاران این بارگاه منورگروهی دارای القاب و عناوین بودند و با داشتن آن عناوین برای خود امتیازاتی قائل می شدند و با آن به دیگران فخر و مباهات میکردند.
به گزارش گروه دریافت خبر خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)- منطقه خراسان درگذشته در دستگاه آستان قدس مانند دربار سلاطین بزرگ از نظر تشریفات و رسوم درباری به اشخاصی از خدمتگزاران و منسوبین آستان قدس، القاب و مناصب و مشاغل اعطا میشده است و اشخاص آن را از امتیازات و افتخارات خود و خانواده دانسته و بدان مباهات میکردند.
این عناوین به موجب احکام وفرامین مخصوصی از طرف نائب التولیه آستان قدس و در برخی مواقع از سوی سلطان وقت صادر میشده است که برخی از این عناوین متناسب با شغل و خدمت آن اشخاص بود مانند القابی که همراه با کلمه دفتر بود و بیشتر به اشخاصی که متصدی امور دفتری مانند نویسندگان اسناد واحکام و ثبت و ضبط و امورحسابداری و امثال آنها بودهاند، تعلق میگرفت و یا القابی که با کلمه (التولیه) همراه بود و بعنوان مقام اشخاص یا صرفا به عنوان انتصاب و افتخار آن فرد محسوب میشد.
این القاب عبارتند از: احتشام التولیه، ارفع التولیه، اسعد التولیه، اشرف النظاره، اعتضاد التولیه، اعتماد التولیه، اعتماد الوزاره، اعزاز التولیه، افخم التولیه، اقبال التولیه، امجد التولیه، انتظام التولیه، بصیر التولیه، بهاء التولیه، حاجب التولیه، خبیر التولیه، رکن التولیه، رفعت التولیه، رفیع التولیه، صنیع التولیه، ضیاء التولیه، عضد التولیه، عمید التولیه، فخیم التولیه، قائم مقام التولیه، قوام التولیه، قوام النظاره، مدیر التولیه، مشیر النظاره، معتمد التولیه، معین النظاره، ناظم التولیه، نائب التولیه، نجم التولیه، یمین التولیه، معزز التولیه، نظم التولیه .
مناصب عبارتند از: احتشام دفتر، اعتماد دفتر، امیرالشعراء، امین املاک، امین دفتر، امین دفتر، امین تعمیرات، امین رداد، انتخاب دفتر، انتظام دفتر، انتظام الاطباء، بدایع نگار، بهاء دفتر، دبیر دفتر، رئیس دفتر، صدر دفتر، عزب دفتر، لقمان الحکماء، مدیردفتر، مستوفی، مشرف، مشرف باشی، معتمد الحکماء، ملک الشعراء، منتظم دربار، وزیروظائف، وزیر دفتر، وثوق دفتر، وقایع نگار.
مشاغل نیز عبارت بود از: ایاغچی، پیشخدمت، تحصیلدار، تحویل دار، چراغچی، حافظ، حجار باشی، حکیم باشی، خادم باشی، خادم ، خطیب باشی، خوان سالار، دربان باشی، دربان ضریح، سرایدار، سررشته دار، سرکاردار، سر کشیک، شیخ المضیف، صاحب نسق، صحاف باشی، ضابط اسناد، ضابط املاک، ضابط حرم مطهر رضوی، عنبرسوز، فراش باشی، کتابدارباشی، کلیددار، کیمیاقلم، موذنباشی، معمار باشی، مذهب باشی، ناظم تعمیرات، نقاش باشی، یساول باشی، مهردار، مصحح، عمله شکوه، طبیب.
صاحبان این مناصب و مشاغل هر کدام وظیفهای داشتند که در دوره های مختلف این القاب به اسامی دیگری تغییر یافت. همچون خود کلمهی آستان قدس در آغاز قرن معاصر انتخاب شده و سابقه تاریخی ندارد و در زمانهای گذشته از «روضه مبارکه رضویه» ویا «دربار ولایت مدار» یاد میشده، به طوری که در وقفنامههای به جا مانده از دورههای پیشین این دو عنوان آمده است.
استفاده از القاب در آستان قدس تا پیش از دوره قاجار رواج چندانی نداشته، به طوریکه در دوره صفوی تنها از عنوانهای کلی مانند مستوفی عالیقدر و ناظر سموالمکان استفاده میشده است. متولی آستان قدس نیز با عبارتهایی چون «قواماً للسیاده والنقابه والایاله والحکومه والشوکه والاقبال» و یا سیادت و تولیت و نجابتپناه، فضیلت و هدایت و نقابتدستگاه، حقایق و معارف آگاه، عالیجاه خلاصه السادات و النجباء العظام الکرام، نظاماً للسیاده والتولیه والنجابه والفضیله والهدایه والنقابه والعز والاقبال خطاب میشده است.
این عنوانهای خطابی، در دورۀ افشاری کاستی گرفت؛ به طوریکه از متولی تنها با عنوان «عالیجاه، خلاصه السادات العظام» یاد شده است، اما در دوره قاجار، با توجه به رواج بیندازه القاب درباری، در آستان قدس نیز القاب گسترش یافت و در این دوره، گاه القابی بیمسمّا به افراد اعطا میشد، بهطوری که در سندی، همقلم آستان قدس، به سبب آنکه هنگام بازدید ناصرالدین شاه، از تعریف لقب خود عاجز مانده بود، از متولی درخواست تغییر لقب خود را کرده است.
اعطای القاب در آستان قدس معمولاً به یکی از روشهای زیر انجام می پذیرفت:
۱- به درخواست متولی و با صدور فرمان از جانب شاه، مانند تقاضای صدرالممالک، متولی آستان قدس از شاه برای اعطای لقب بصیرالتولی به محمدعلی تحویلدار.
۲- صدور لقب از طرف متولی وقت، که بیشتر القاب آستانه را در بر میگرفت و این لقبها نسبت به سایر القاب، اعتبار کمتری داشت. درخواست محمدعلی موسوی از صدرالممالک، متولی آستان قدس، برای دریافت لقب و یا حکم نصیرالملک در اعطای لقب مشفقالتولیه به مشهدی یوسف، از این گونه است.
۳- اعطای لقب از جانب شاه به دلایلی چون اظهار التفات و تفقد یا انتصاب به شغلی جدید. اعطای لقب منصورالتولیه به سید شاهسوار شاهندی و یا لقب قائم مقام التولیه به سیدمحمد رضوی همراه با اعطای منصبی به همین نام به وی از این دست است. این القاب معمولاً متناسب با مقام اعطایی و همراه با مقرری نقدی و جنسی بوده است.
۴- نفوذ و قدرت لقبگیرنده موجب میشد مستقیماً برای خود یا فرزندانش از دربار تقاضای لقب کند. برای مثال، میرزا حسین نایب التولیه عرب در سفری که به تهران رفت، از ناصرالدینشاه برای فرزندانش عباس و سعید به ترتیب لقب جلالالتولیه و مؤیدالتولیه را دریافت کرد.
اکثر لقبهای آستان قدس دارای مضاف الیه «التولیه» بود و حالت توصیفی و تشریفاتی داشته که از این منظر نیز این لقب ها را میتوان در چهار گروه تقسیمبندی کرد:
۱- القابی که متناسب با شغل یا محل اشتغال به اشخاص داده میشد و برخی از این القاب اختصاصاً در زمره مناصب به شمار میآمد، مانند: قائم مقامالتولیه، نایبالتولیه، خازنالتولیه، تحویلدار خاصه، صنیعالتولیه کتیبهنویس، معدلاملاک، مصدقاملاک، معیناملاک، امیناملاک، مشیراملاک، معینالنظاره، مشیرالنظاره، قوامالنظاره، مؤیدالنظاره، امین کارخانه و ناظم کارخانه برای مهمانسرای حضرتی؛ دبیرالکتاب و معتمدالکتاب مربوط به کتابخانه؛ همقلم دفترخانه، ناظم دفترخانه، معیندفتر، معزدفتر، مؤتمن دفتر، صدیقدفتر، صدردفتر، منتخب دفتر، مشیردفتر، امین دفتر، وزیردفتر، وثوق دفتر و احتشام دفتر مربوط به دفترخانۀ مبارکه؛ لقمانالتولیه، لقمانالحکما، لقمانالملک، صدرالاطباء، امینالصحه، معینالاطباء، شهابالاطباء و معتمدالحکما مربوط به دارالشفاء.
۲- القابی که بدون مناسبت خاص اعطا شده و بیشتر جنبۀ توصیفی دارد، مانند: سلطانالفقرا، معاون الفقرا، معین الفقرا، امینالفقرا، خادمالفقرا، معینالدوله، طرازالملک، بقراطالملک، حسامالسادات.
۳- القابی که به شکل موروثی و همراه با شغل مورد نظر از پدر به پسر یا وارث او میرسید. این لقبها بیانکننده شغلی خاص بود و خانوادۀ صاحب لقب به آن شناخته میشد، مانند: رکنالتولیه لقب سرکشیکان اوّل، قوام التولیه لقب سرکشیکان دوم و نظام التولیه لقب سرکشیکان پنجم.
۴- القاب غیر موروثی که به شغلی خاص تعلق نداشت و بیشتر با مضاف الیه«التولیه» ساخته میشد، مانند: احتشامالتولیه، ارفعالتولیه، اعزازالتولیه، عضدالتولیه، دبیرالتولیه، مشارالتولیه، معززالتولیه، شعاعالتولیه، افخمالتولیه، آصفالتولیه، امینالتولیه، برهانالتولیه، بشیرالتولیه، ناصرالتولیه، شوکتالتولیه، مصدقالتولیه، صاحبالتولیه، معاونالتولیه، مؤیدالتولیه، معزالتولیه، عمیدالتولیه، جلالالتولیه، امجدالتولیه، ملتزمالتولیه، معدلالتولیه، اقبالالتولیه، مقومالتولیه، فخرالتولیه، منتظمالتولیه، موثقالتولیه، مدیرالتولیه، نصیرالتولیه، سعیدالتولیه، لسانالتولیه، سراجالتولیه، شهابالتولیه، شجاعالتولیه، معینالتولیه، عمادالتولیه، معتمدالتولیه، مؤتمنالتولیه.
با تصویب قانون الغای القاب در سال۱۳۰۴ه.ش.، بسیاری از لقبهای تشریفاتی از میان رفت. طبق این تصویبنامه، همه درجات عالی نظامی و القاب کشوری ملغی شد. با این همه بسیاری از رجال تا سالها به همان نام خوانده میشدند. در آستان قدس نیز برخی از اشخاص، لقب خود را تنها در قالب نامهای خانوادگی چون اعتضاد رضوی، نظام رضوی، قوام رضوی، قائم مقامی و… نگهداشتند.
منبع: پرتال آستان قدس رضوی
پاسخ دهید