بانیان نخستین مدارس نوین مشهد
زنگ مدارس ابتدای این هفته به صدا درآمد تا آغاز یک سال جدید تحصیلی دیگر رقم بخورد اما قرنهاست در آغاز هر پاییز، سنگ فرش خیابانها زیر گامهای کودکانی می رود که شادمانه مسیر مدرسه را پیش گرفتهاند.قریب به یک قرن از ایجاد مدارس نوین در ایران می گذرد و کودکان زیادی پشت این میز و نیمکتها الفبای زندگی را فراگرفتهاند. به روایت تاریخ، تاسیس مدارس نوین با مشقت هایی همراه بوده است.مثلا در گذشته برخی از مردم با تحصیل و حضور فرزندانشان به خصوص دختران در مدارس نوین مخالفت میکردند که این امر متاثر از دیدگاههای حاکم بر آن دوران بود. با وجود این مدارس نوین راه خود را پیدا کردند و به فعالیت در این عرصه ادامه دادند و در طول سالیان، دانش آموزان زیادی را تربیت و روانه مسئولیت های اجتماعی بزرگ و کوچک کردند. یک مهر دیگر و یک آغاز دیگر، بهانهای شد برای معرفی اولین بانیان ایجاد مدارس در شهرمان:
دست بنیان گذار مدرسه را شکستند
نخستین حرکت برای تأسیس مدرسۀ جدید در مشهد را میرزا حسن رشدیه کلید زد. وی در سال ۱۳۰۵ق به مشهد آمد و آستین همت را برای آموزش کودکان این شهر بالا زد. به گواه سجلیاش در سال ۱۲۷۶ق در تبریز به دنیا آمد و پس از آموزش مکتب خانه ای وتحصیل معارف عربی و صرف و نحو در ۲۲ سالگی پیشنماز یکی از مساجد اطراف تبریز شد. وی از سال ۱۲۹۸ق وارد دارالمعلمین بیروت شد و به تحصیل اصول تعلیم و تربیت پرداخت. رشدیه پس از بازدید از مدارس جدید استانبول در سال ۱۳۰۰ق به ایروان رفت و در آن جا برای ایرانیان، نخستین مدرسه نوین را بنا نهاد. بعد از مدتی به تبریز مراجعت و در آن جا نیز مدرسه نوین را ایجاد کرد ولی با مخالفت هایی روبهرو و مجبور شد چند مرتبه به مشهد بیاید تا در این شهر مدرسهای تاسیس کند. رشدیه در مشهد مدرسهای بزرگ دایر کرد، اما هنگامی که از تبریز شرح رخدادها و کارهای وی به مشهد رسید، اوباش و عوام ریختند و مدرسه رشدیه را غارت و خود او را نیز مصدوم کردند و دستش را شکستند. حاکم و صاحبدیوان مشهد از رشدیه دلجویی و زمینه مداوایش را فراهم کرد و او را روانه شهرش ساخت. از نام مدرسهای که رشدیه در مشهد تأسیس کرد، هیچ اطلاعاتی در دست نیست.
اولین مدرسه جدید
بعد از تلاش رشدیه، گروهی بر آن شدند تا راه او را ادامه دهند که از پیشگامان این امر میتوان به شیخمحمدعلی مدیر (مدیریان) اشاره کرد و مدرسه همت را میتوان اولین مدرسه جدید مشهد برشمرد که در سال۱۳۱۲ق به اهتمام شیخمحمدعلی مدیر در صحن عتیق آستان قدس رضوی برپا شد. این مدرسه هرچند شکل و سامان مدارس جدید را نداشت، اما به سبب مواد درسی جدید که تدریس میشد، آن را اولین مدرسۀ جدید خوانده اند. شیخمحمدعلی مدیر بعد از انحلال مدرسۀ همت، در سال ۱۳۱۵ق یک باب مدرسۀ چهارکلاسه در محله گندمآباد مشهد تأسیس کرد. ملک الحکما در سرگذشت نامه خود آورده است: «دو سال قبل از آن که دولت مشروطه شود، در ارض اقدس سه باب مدرسه ابتدایی به طرز جدید از قرار پروگرام وزارت جلیله علوم به نام مدرسه مظفریه و همت و ادب تأسیس نمودم.»
نیمکتهایی برای دختران
بعد از انقلاب مشروطۀ ایران، در شرایطی که مقاومتهایی برای تحصیل بانوان وجود داشت،یکی از بانوان فرهنگ دوست در شهر ما اقدام به تأسیس مدارس دخترانه کرد. بانو فروغ السلطنه آذرخشی از جمله زنانی است که اولین مدارس دخترانه را در شهر مشهد بنیان گذاشت و با تمام سختیهایی که فراروی وی بوده ، شاگردان زیادی تربیت کرده است. فروغالسلطنه آذرخشی دختر قهرمانمیرزا قاجار و صغری خانم (بیبیجان) و جد پدریاش مرحوم شجاعالسلطنه پسر فتحعلیشاه قاجار بود. وی در سال ۱۲۶۰ش درروستای ازغند از توابع تربت حیدریه متولد شد و به همراه خواهرش بانو در مکتبخانهها خواندن و نوشتن را فرا گرفت. فروغ در ۱۷ سالگی با سرتیپ علیاکبرخان اهل تفلیس روسیه و رئیس تلگراف خانۀ روسیه در مشهد ازدواج کرد که حاصل آن چهار پسر و سه دختر بود. در مشهد تا دهۀ سوم زندگی فروغ آذرخشی مدرسهای وجود نداشت؛ بنابراین وی به فکر بازکردن مدرسه و با سواد کردن بچههای خود و دیگران افتاد. وی این اندیشه را با همسرش درمیان گذاشت و پس از چند جلسه صحبت، با همیاری افرادی چون حاجمرتضی قهرمانمیرزا متخلص به شکسته، اولین مدرسۀ دخترانه مشهد شکل گرفت. کار ساختمان مدرسه از سال ۱۲۹۰ش شروع و تکمیل آن بیش از سه سال طول کشید. عزیزالملوک آذرخشی دختر فروغ علاوهبر تحصیل در اولین دبستان دخترانه مشهد معلم این مدرسه بوده. وی در توصیف ساختمان مدرسۀ فروغ نوشته است: «ساختمان مدرسه با ارتفاع کم، از زمین و دارای پنج اتاق با پنجرههای نیمهچوب و نیمهشیشه با نور کافی، روبهروی باغ ساخته شد و از ساختمان، راهرو عریض و تاحدی طولانی کشیدند که حیاط بزرگ را به حیاط کوچک که به کوچه در داشت وصل میکرد. برای ورود به مدرسه باید ازکوچه به حیاط کوچکتر وارد شد و از همان راهرو به حیاط بزرگ و ساختمان مدرسه رسید. در حیاط کوچک، اتاق مدیر مدرسه قرار داشت و پهلوی آن تا رسیدن به راهرو، یک اتاق دیگر و در طرف مقابل، سه اتاق و یک مستراح ساخته شده بود. اتاق سوم، متعلق به فراش مدرسه بود که صندوقخانه هم داشت. حوض آبی با دو باغچۀ متوسط در وسط این حیاط بود». خبر تأسیس مدرسه فروغ، در شهر پیچید. مخالفان پس از شنیدن خبر تأسیس مدرسه، بهانه بهدست آورده، شروع به تهدید کردند و سفارش و پیغام برای شاهزاده میفرستادند که مدرسه را ببندید وگرنه آن را آتش میزنیم و خراب میکنیم…. از طرفی شاهزاده مرتضیمیرزا در روزنامۀ پرخوانندۀ خود (توس)، حملات سختی به این گروه میکرد و همهروزه مردم را در جریان خبرها میگذاشت. با همۀ تهدیدها، مدرسه باز بود و معلمان و مدیر مدرسه به کارها میرسیدند. این مدرسه در سال ۱۲۹۶ش پنج کلاس و هفت آموزگار داشت. دبستان فروغ در ابتدا با سه دانشآموز در کلاس اول و چهار دانشآموز در کلاس دوم، کار خود را آغاز کرد و بهتدریج کلاسهای سوم، چهارم و پنجم هم دایر شد. فروغ که تا آن زمان برای برگزاری مراسم افتتاح رسمی مدرسه فرصت پیدا نکرده بود، در سالروز تولد پیامبر اکرم (ص)، جشن مفصلی را به عنوان افتتاحیه مدرسه برگزار کرد. با گسترش فعالیتهای آموزشی، این دبستان بهتدریج با کسری بودجه و کمبود امکانات روبهرو شد. از این رو، شرکت فرهنگیان خراسان برای تداوم کار فروغ، به پرداخت اعانه و کمک هزینه به دبستان اقدام کرد. پس از تأسیس دبستان فروغ، وی در سال ۱۲۹۸ش، دبستان دیگری را تأسیس کرد و سرپرستی آن را به خواهرش بانو قهرمانی واگذار کرد. فروغ در مسیر راهاندازی و ادارۀ مدرسه با مشکلات زیادی دست به گریبان بود. در کنارمشکلات مالی که از طریق شهریههای دانشآموزان و دریافت ماهیانه ۳۰ تومان از شرکت فرهنگیان تأمین میشد، بسیاری از افراد متعصب، به شیوههای گوناگون وی را تهدید میکردند و از ادامه کار میترساندند؛ ولی او کار خود را با پشتکار ادامه داد و در مقابل مخالفان ایستادگی کرد و بهخاطرجلوگیری از شورش و فتنه، از گرفتن جشن افتتاحیه خودداری کرد. پس از چندی کلاسهای سوم، چهارم و پنجم دایر شد و از دانشآموزان پنجم در اولین سال امتحانات نهایی گرفته شد و هفت داوطلب این بخش قبول شدند. در چهارمین سال تأسیس، کلاس ششم دایر شد و بعد از سه سال، سیکل اول و دبستان با هم اداره میشدند ولی مدرسه همیشه دچار کسری بودجه بود. در سال ۱۳۰۴ش شمار شاگردان مدرسۀ فروغ ۱۴۵ نفر بود و مدرسه بهصورت شش کلاسی اداره میشد. در سال ۱۳۰۵ش تعداد شاگردان مدرسه فروغ حدود ۱۶۹ تن شد که ۲۷ نفر از آن ها به رایگان تحصیل میکردند. تعداد دانش آموختگان مدرسه نیز تا این سال حدود۱۹۳ نفر و آموزگاران مدرسه ۹ نفر بود. در آخر خرداد ۱۳۰۹ش این مدرسه دارای شش کلاس ابتدایی و کلاس اول متوسطه بوده است. در سال ۱۳۱۱ش، فروغ با کمک ادارۀ معارف خراسان، تقاضای صدور مجوز گشایش کلاسهای کامل متوسطه را مطرح کرد. در سال ۱۳۱۳ش، کلاسهای دوم و سوم دبیرستان به آن افزوده شد. مدرسۀ فروغ همواره تعدادی دانشآموز را بهصورت شبانهروزی و رایگان تعلیم میداد. آنان دانشآموزان بیبضاعتی بودند که آستان قدس رضوی، هزینۀ تحصیل و زندگی شان را تأمین میکرد. در سال ۱۳۰۹ش، ۱۳ نفر و در سال ۱۳۱۰ش، ۱۰ نفر به این صورت در مدرسۀ فروغ به تحصیل اشتغال داشتند. در سال ۱۳۳۵، بهمناسبت چهلمین سال تأسیس مدرسه فروغ و بازنشستگی فروغالسلطنه، طی روزهای دوشنبه نوزدهم و سهشنبه بیستم آذرماه، مراسم جشنی در دبیرستان فروغ آذرخشی برگزار شد و از خدمات خانم فروغ آذرخشی تقدیر بهعمل آمد. وی بعد از بازنشستگی، اواخر عمر را بیمار بود. فروغ آذرخشی سرانجام بعد از یک عمر خدمات آموزشی در ۱۹ دی ۱۳۵۷ در مشهد فوت کرد.
منابع:
* قاسمی پویا، اقبال (۱۳۷۷) مدارس جدید در دوره قاجاریه: بانیان و پیشروان. تهران: نشردانشگاهی، صص ۱۹۰-۱۸۸
* آقاملایی، ایرج. (۱۳۸۴)تاریخچه آموزش و پرورش نوین مشهد، مشهد. مرندیز. ص۶۲
* قاسمی پویا، مدارس جدید در دوره قاجاریه: بانیان و پیشروان، ص ۴۱۱
* محبوبی اردکانی، حسن (۱۳۷۶) تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران. به کوشش کریم اصفهانیان، جهانگیر قاجاریه. جلد ۱٫ تهران: دانشگاه تهران، ص۴۱۲
* آذری، علی (بیتا) قیام کلنل محمد تقی خان پسیان در خراسان. تهران: بنگاه مطبوعاتی صفی علیشاه.ص ۳۵۵
* روزنامه دادگستران، سال اول شماره ۷۵، ص ۱.
* آذرخشی (شیبانی)، عزیزالملوک (۱۳۸۷). سرگذشت ما فروغ زندگی: حرکت در مسیر تندبادهای اجتماعی. تهران: نارمک.ص ۲۵
* قاسمی پویا، مدارس جدید در دوره قاجاریه: بانیان و پیشروان. ص ۴۱۴
* قاسمی پویا، ص ۴۱۵
* مرکز اسناد آستان قدس رضوی سند ۱/۹۷۱۸۷
* روزنامه خراسان، ۱۶ آذر ۱۳۳۵
پاسخ دهید