مقدمه:
پس از جنگ جهانی دوم و با باز گشت آرامش ، ایرانیها در شهرهای کشور از جمله مشهد به فکر تأسیس سینما افتادند، اما با توجه به حاکمیت فرهنگ غربی بر فیلم های موجود و با توجه به مذهبی بودن شهر مشهد، یک مسلمان اگر هم مایل بود اقدام به تأسیس سینما نمیکرد، بنابراین بیشتر مؤسسان سینماهای مشهد ارمنیها یا مهاجران غیرمشهدی بودند.
برخی سینماها به علت نزدیکی به حرم مطهر رضوی با اعتراض روحانیان و کسبه مواجه و تعطیل میشد، بنابراین سینماهای قدیمی مشهد در خیابان ارگ(امام خمینی فعلی) بین بولوار مدرس تا سوم اسفند (۱۰دی) که یکی از محلات مدرن مشهد و دور از حرم مطهر به حساب میآمده و یهودیها، مسیحیها و مهاجران در اطراف آن سکونت داشتهاند، گرد هم قرار گرفتند.این سینماها که تمام آنها را یک خانواده ارمنی ساخته بودند، شامل فردوسی، دیدهبان(ایران) ، ملی (هما) و بعدها در سال ۱۳۳۴ و پس از آن، سینما جهان (متروپل ) و کریستال بود.
همچنین سینماشهرزاد ،باغ ملی، مایاک(فردوسی)، طوس(محل فعلی هتل سپید)، طوس(درمانگاه رازی فعلی)، رادیوسیتی( سانترال )، آسیا، سعدی و مولنروژ در مشهد نیز از دیگر سینما های دهه ۳۰ و ۴۰ محسوب میگردد .
سينماداري در مشهد از حرفههاي پولساز بهشمار آمد، تا جايي كه ادارهكنندگان سينماهاي متروپل و كريستال با دريافت وام از بانك و صرف سرمايه هنگفتي در سال ۱۳۴۷ش بزرگترين سينماي خاورميانه را با ظرفيت دوهزار و۲۰۰ صندلي به بهرهبرداري رساندند. (۱)
در آن زمان تا سالها بلیت ورودی سینما ۳ریالی، ۵ریالی و ۱۲ریالی(لژ) بود که البته این رقم امروز به ۴۰هزار ریال و تعداد سینماروها هم در مقایسه با آن زمان و با توجه به رشد جمعیت، به صفر رسیده است.
دوره اول سینما در مشهد
- تالار اعتماد السلطنه – اولین سینمای مشهد – ۱۲۸۶-۱۳۰۵ هـ. ش
داستان سينما در مشهد از آنجا آغاز شد كه موسيخان اعتبارالسلطنه رئيس قورخانه مشهد تصميم گرفت در عمارت خود واقع در ناحيه يك محله ارگ مشهد، تالاري را براي اجراي جشنها و ساز و آواز مهاجران قفقازي داير كند تا اعيان و اشراف شهر به همراه بريگاد قزاق بتوانند اوقات فراغت خود را در اين تالار سپري كنند.
با راهاندازي چند سينما در تهران و تبريز، موسيخان با خريد يك دستگاه آپارات هندلي كه با چراغ كارپيت قادر به نمايش فيلم بود، در اين تالار براي اولين بار چند حلقه فيلم روسي را به نمايش گذاشت كه حيرت همگان را برانگيخت. او كه استقبال را بيش از حد انتظار ديد، هر بار كه موفق به تهيه فيلمي ميشد، اعيان و اشراف را به تماشاي فيلم دعوت ميكرد و رفتهرفته اين مكان به تالار اعتبارالسلطنه شهرت يافت و او از فرصت استفاده كرد و رسماً تالار را به سالن سينما اختصاص داد و ورود همه مردم به ازاي پرداخت «پنج شاهي» براي ديدن فيلم در اين تالار آزاد شد. تالار اعتبارالسلطنه از سال ۱۲۸۶ تا سال ۱۳۰۵ خورشیدی داير بود و در اين سال با راهاندازي دو سالن نمايش فيلم در مشهد، از رونق افتاد اما همچنان از اين مكان به عنوان كلوپ اعتبارالسلطنه استفاده شد.
تالار اعتبار السلطنه به اداره اسناد اسناد تبدیل میشود
سینما شاهرضا – دومین سینمای مشهد- ۱۳۰۹ – ۱۳۱۳ هـ. ش
دومین سینما را هم در خیابان شاهرضا ( آخوند خراسانی ) (۲) ، در سال ۱۳۰۹ تأسیس کرد. بنابر اطلاعات یک سند، فردی به نام نصیر بکوف(قراباغی) ضمن اعتراض و شکایت از آستان قدس رضوی خواستار توجه به خرابی دیوار منزلش در پی ساخت این سینما میشود. در بهار ۱۳۱۳، آوانف آنجا را تخلیه میکند و این محل با ماهی ۴۰۰ریال به اداره دخانیات اجاره داده میشود. در همین زمان شخصی به نام ابراهیم علیزاده که خود را مؤسس سینماملی مشهد معرفی کرده، خواستار اجاره آن محل میشود، ولی چون مِلک پیش از آن به اداره دخانیات اجاره داده شده، به درخواست وی رسیدگی نمیشود. طبق این اسناد، سینما شاهرضا از سال ۱۳۰۹ دایر بوده است و در اوایل ۱۳۱۳ این سینما تغییر کاربری میدهد و به انبار تبدیل میشود.
دوره دوم سینما مشهد :
سینما ملی ( هما ) ۱۳۰۵- دهه ۶۰
خیابان ارگ ( امام خمینی ) (۳) – قبل از خیابان جنت
سینماملی، اولین سینمای دائمی مشهد بود که بعدها به نام هُما معروف شد.این سینما تا دهه ۶۰ مشغول به فعالیت بود و پس از مدتی توقف در فعالیت ؛ بعلت فرسودگی ساختمان تخریب شد .
سینما شهرزاد
خیابان ارگ ( امام خمینی ) (۳) – ساختمان شیر و خورشید ( هلال احمر )
بعد از سینماهما، در سالن شیروخورشید ( هلال احمر ) ، سینمای شهرزاد را راهاندازی کردند. شهرزاد در محل همین سالن هلالاحمر، بود. این سینما تا سال۱۳۴۰ دایر بود . این سیما بعد ها به سالن تاتر تبدیل شد و اکنون پس از بازسازی و یک قفه در دهه ۸۰ تا سال ۱۳۹۳ ؛ نیز مجددا به خانه تاتر تبدیل شد.
سینما فردوسی ( مایاک )- ۱۳۰۵ هـ.ش
خیابان ارگ ( امام خمینی ) (۳) – سمت چپ – ۱۰۰ متر
سینما فردوسی و فضای تابستانی آن (۱۳۰۵) در محله چهارطبقه خیابان ارگ مشغول به فعالیت بوده و همچنان ورودی آن موجود است.
سینما ایران ( دیده بان ) ۱۳۰۶هـ.ش
سینما ایران یا دیدهبان (۱۳۰۶) از سینماهای قدیم مشهد است که در دهههای اخیر تبدیل به مجتمع تجاری شده است.
سینما سانترال ( رادیو سیتی)( انقلاب ) -۱۳۰۷ – ۱۳۶۹ هـ .ش
خیابان ارگ ( امام خمینی ) (۳) – سمت چپ ۵۰ متر
این سینما تا دهه ۶۰ فعال بود . در غائله ۱۳۶۹ در مشهد ؛ این سینما توسط اوباش به آتش کشیده شد.
اولین فیلم افتتاحیه آن در سال۱۳۰۷، «گوهرفروشان مهتاب» بود
سینما آسیا (فلسطین )- ۱۳۳۷
مکان: خیابان ارگ سابق (خیابان امام خمینی) – امام خمینی ۲۴ ( کوچه سینما آسیا )
تاسیس: ۱۳۳۹
تعداد صندلی: ۷۰۰
وضعیت: در حال تخریب (۵)
سینما آسیا یکی از دهها سینمای تاریخی مشهد که پنج دهه پیش کارش را با اکران فیلم «بزن بریم هالیوود» آغاز کرد؛ پیش از آنکه دستی کرکره آن را برای همیشه پایین بکشد، دوره شکوه سینما در مشهد را با صفهای بلند تماشاگران، تجربه کرده است(۱)
سینما آسیا تنها سینمایی بود که مخمل سورمهای رنگی زده بود و قبل از نمایش فیلم این مخمل به آرامی کنار میرفت. جری لوییز و دین مارتین در فیلم بزن بریم هالیوود بازی میکردند. (۴)
سینما آسیا یکی از میراثهای معنوی شهر مشهد است. این سینما در ابتدا مالکیت خصوصی داشته و از سال١٣٧٠ هم سند آن به نام کمیته امداد امام خمینی(ره) ثبت شده است.
در مجموع سینما آسیا یکی از مولفههای ماندگار در حافظه معنوی این شهر به شمار میآید که در محور تاریخی ارگ واقع شده است و پتانسیل حفظ و تقویت کاربری فرهنگی خود را دارد.(۲)
سینما مترو پل-۱۳۳۰- ۱۳۵۹ هـ.ش
خیابان ارگ ( امام خمینی ) (۳) – سه راه دارایی( جنب رستوران پارس سابق)
سینما کریستال -۱۳۳۵ هـ.ش تا دهه ۷۰
خیابان ارگ ( امام خمینی ) (۳) – روبروی کوچه حمام ارگ
در مکان شهرداری سابق مشهد، سینماکریستال را درست کرده بودند . سینما کریستال بعد از انقلاب تا دهه ۷۰ به نام ارشاد و شهر تماشا ( سینمای کودک ) فعال بوده ولی بعلت فرسودگی ؛ تعطیل و پس از مدتی تخریب شد .
بنای فعلی ساختمان در حال ساخت هتل نرگس، در محل قدیم سینماهای متروپل (۱۳۳۰ تا ۱۳۵۹) و کریستال (۱۳۳۵) و سالن تابستانی مشترک این دو سینما بنا شده است.
سینما سعدی – ۱۳۴۰- ** هـ.ش
خیابان ارگ (امام خمینی) – مقابل ساختمان هلال احمر – محل فعلی کمیته امداد امام
سینماسعدی در سال ۱۳۴۰ با فیلم «آتلانتیس» افتتاح شد که برای مشهدیها خیلی خاطرهانگیز بود. بعد از انقلاب تا زمانی که دایر بود، بهترین فیلمهای تاریخ سینما، مثل «در گرمای شب» را نمایش میداد . آقای شیخزاده، مالک این سینما، نمایندگی کمپانیهای بزرگ خارجی را به عهده داشت.»
سینمای مولن روژ – ۱۳۴۰-** هـ.ش
سال۴۰، سینمای مولآن روژ با فیلم «جنگ در فضا» افتتاح شد.
در حال حاضر این سینما به ملک تجاری تبدیل شده است
دوره سوم سینما در مشهد :
سینما دیاموند ( هویزه ) – ۱۳۴۷- هـ.ش
خیابان دانشگاه- نبش خیابان گلستان
در سال۱۳۴۴ دو ارمنی به نامهای «وارطان پطروسیان» و «ملکن سانطوریان» به احداث سینمایی بزرگ به نام «دیاموند» در یکی از بهترین خیابانهای مشهد اقدام کردند. این سینما که عنوان بزرگترین و مجللترین سینمای خاورمیانه را از آن خود کرده بود، در اردیبهشت ۱۳۴۷ با اکران فیلم «جایزه بزرگ» افتتاح شد.
این سینمای مجلل با ظرفیت ۲هزار و ۲۰۰صندلی زمانی افتتاح شد که بزرگترین سینمای ایران در تهران به اندازه هزار و ۸۰۰صندلی ظرفیت داشت. استفاده از آپاراتهای ۷۰میلیمتری پاناویژن و وایداسکرین ساخت کمپانی بویر آلمان به همراه صدای استریو فونیک ۶باندی، لذت تماشای فیلمهای باشکوهی مانند «اسپارتاکوس»، «۱۰فرمان»، «جنگ و صلح»، «لورنس عربستان»، «بربادرفته» و «دکتر ژیواگو» را دوچندان میکرد.
در کنار این سالن باشکوه، کافه بسیار مجللی نیز از علاقهمندان و منتقدان و اهالی هنر و سینما پذیرایی میکرد. سیستم تهویه مطبوع بسیار پیشرفتهای که در این سینما بهکار گرفته شده بود، .متاسفانه بدلیل جو حاکم در آن زمان ؛ سرو مشروب در کافه و ابتذال در سینما ؛ سینما بیشتر پذیرای جوانان بود .
«دياموند» فاصله چنداني با دانشكده ادبيات نداشت و از درايت بنيانگذاران اين تماشاخانه همين بس كه به دانشجويان تخفيف ويژه ميدادند تا فرهيختگان و روشنفكران به راحتي بتوانند به اين سينما بيايند و ببينند و بگويند و بشنوند.
سینما آریا ( قدس ) ۱۳۴۸هـ.ش – فعالیت ادامه دارد
( توضیحات بیشتر در دوره چهارم سینماهای مشهد)
خیابان ارگ (امام خمینی) – خیابان جم ( پاسداران )
یک سال پس از افتتاح سینمای دیاموند و در سال ۱۳۴۸ خورشیدی ؛ سينما آرياي مشهد با ظرفيت هزار و۲۰۰ صندلي در خيابان جَم توسط دكتر عباس اسكوئيان افتتاح شد.
البته تاریخ برای سینما آریا در سال ۱۳۵۷ ؛ شرایط دیگری را رقم زد .
در سال ۱۳۵۷ و در حواشی انقلاب ؛ آتش سوزی هایی بصورت یک برنامه زنجیره ای در کشور اتفاق افتاد که در سی امین آتش سوزی ؛ سینما رکس آبادان با تعداد ۴۰۰ قربانی در اوج قرار گرفت . اسناد و بررسی ها از عمدی بودن این جنایت ها توسط ساواک و عوامل رژیم جهت انحراف افکار عمومی از جریانات انقلاب را نشان می دهد .
امام در اعلاميه خود وقوع اين فاجعه را برنامهاي حسابشده از سوي رژيم تلقي كردند و اظهار داشتند: هيچ مسلماني، بلكه هيچ انساني دست به چنين فاجعه وحشيانهاي نميزند و اين اعمال فقط از عهده كساني برميآيد كه پيش از اين نيز بارها دستشان به خون مردم بيگناه آلوده و خوي درندگي و وحشيگريشان بارها به مردم ثابت شده است! ايشان خاطرنشان ساختند كه: «اين عمل غيرانساني و مخالف با قوانين اسلامي، به هيچوجه از مخالفين شاه كه جان و مال خود را براي حفظ مصالح اسلام و ايران به خطر مياندازند و در راه پاسداري از مردم از هيچ ايثاري دريغ نميورزند، هرگز ساخته نيست و شواهد و قرائن نيز نشان ميدهند اين فاجعه به دست جنايتكار دستگاه ظالم پهلوي روي داده است كه با زدن تهمت به مردم متدين و روحانيون، قصد بدنام كردن نهضت را دارند .
در بیست و نهمین حادثه آتش سوزی زنجیره ای سینما های ایران و در روز جمعه ۲۷ مرداد ۱۳۵۷ و درست یک روز قبل از حادثه سینما رکس آبادان ؛سینما آریا مشهد در آتش سوخت .
در روز نامه اطلاعات روز شنبه ۲۸ مرداد ۱۳۵۷ : تعداد کشته شدگان را سه نفر عنوان کرد .
از آریا تا قدس
سینمای آریا پس از حادثه آتش سوزی ، در اواخر دهه ۶۰ بازسازی و با انم سینمای قدس شروع به فعالیت نمود و تا مدتی بعنوان یکی از سالن های مجهز سینمایی مشهد یکه تازی میکرد .
این سینما در پخش فیلم هایی همچون شهر موشها ۱ و فیلم کلاه قرمزی و پسرخاله در اوایل دهه ۷۰ ؛ صف های چندصدمتری تماشا گران را دیده است
مشخصات ( ۱۳۹۵):
- تعداد سالن ها : ۲ سالن با گنجایش ۸۰۰ صندلی
- گنجایش کل سینما : ۸۰۰ صندلی
- تلفن : ۰۵۱۱ – ۳۸۵۴۲۳۰۰
منبع :
سینما شهر فرنگ ( آفریقا )- ۱۳۵۰ هـ.ش -فعالیت ادامه دارد.
میدان تقی آباد ( شریعتی )
دو سال بعد از احداث سینما آریا و در سال ۱۳۵۰ به وسیله منگاساريان، سینمایی در ميدان تقيآباد با نام «سينما شهر فرنگ» و ظرفيت هزار و ۱۰۰ صندلي زير نظر شركت «تي.ام.دي» شروع به كار كرد.
این سینما در جریان ۹ دی ۱۳۵۷ مشهد و درگیری مردم و ارتش ؛آتش گرفت ولی پس از انقلاب مجددا بازسازی و احیا گردید و هم اکنون بعنوان بزرگترین سالن نمایش سینمای مشهد فعالیت دارد .
ادامه در بخش چهارم سینما های مشهد…
دوره چهارم سینما در مشهد :
مدتی پس از پيروزي انقلاباسلامي در سال ۱۳۵۹، اداره تمام سينماهاي مشهد به بنياد مستضعفان سپرده شد و سينماها به آزادي، استقلال، انقلاب، فلسطين، آفريقا، قدس، هويزه و شهرتماشا( ارشاد ) تغييرنام دادند. پس از چند سال هم سينماها همچون سینما آسیا به مالكيت مجتمع اقتصادي كميتهامداد امامخمینی(ره) درآمدند. تمام سينماهاي راسته خيابان امامخميني(ره) (ارگ سابق) به دليل قدمت و نبود ايمني لازم، موفق به دريافت پروانه ايمني نشدند و چند سال بعد، دو سينما (در اثر آتشسوزي و بقيه هم به دليل نداشتن ايمني تعطيل و تخريب شدند و عمر طولاني اين سينماها هم پايان يافت.
سينما ايران قبل از پيروزي انقلاباسلامي به شهسوار فروخته شد و در آن مكان، مجتمع تجاری جنت داير شد.
سينما مولنروژ تبديل به انبار كالاي تجاري گرديد و از مجموع ۱۲ سينما، ۹ سينما براي هميشه با ظرفيت حدود ۶هزار صندلي در سالنهاي سرپوشيده و ۴هزار صندلي سينماهاي تابستاني از چرخه سرويسدهي به تماشاگران سينما خارج شد.
سینما های بازسازی شده
- از شهر فرنگ تا آفریقا
سینما آفاریقا پس از انقلاب بازسازی و مجدد مورد بهره برداری قرار گرفت .
این سینما به لحاظ موقعیت محلی در حاشیه یکی از پر رفت و آمد ترین میادین مشهد قرار دارد .اکنون و برخلاف سال های قبل از انقلاب ؛ این سینما پاتوق خانواده ها جهت گذراندن وقت خود در یک محیط امن و فرهنگی شده است .
سینما آفریقا در سال ۱۳۹۴ مجدد مورد بازسازی قرار گرفت و اکنون بعنوان یکی از مراکز تفریحی و فرهنگی مشهد ؛ پویا و فعال است .
- از «دیاموند» تا «هویزه»
با پيروزي انقلاب اسلامي و پس از يك دوره ركود كوتاه، كار سينما دوباره رونق گرفت. ؛ در همين ايام «دياموند» به «هويزه» تغییر نام پیدا کرد . حضور خانواده ها و حتی کودکان بسیار چشمگیر شده بود .
هويزه همگام با سينماي ايران پيش ميرفت و از سينماي انقلاب و سينماي جنگ گرفته تا سينماي روشنفكري اواخر دهه ۷۰ و حتي در سينماي پيشپا افتاده و سطحي نيمه دوم دهه ۸۰ شاهد حضور پررنگ «هويزه» بودهايم.
اما «هويزه» کم کم فرسوده شده و درخشش اولیه را از دست داده بود. از طرفی با تکنولوژی روز دنیا پیش نرفته بود . اينگونه بود كه متوليان امروز «هويزه» بر آن شدند كه آن را بازسازي كنند.
سرانجام «پردیس سینمایی هویزه» با پنج سالن نمایش و آخرین استانداردهای روز دنیا پس از طی دوران ۱۶ ماهه بازسازی، شهریورماه ۱۳۹۱ش افتتاح شد. به گفته رئیس سازمان سینمایی کشور، این مجموعه بزرگترین و مدرنترین پردیس سینمایی ایران است. این مجموعه پنج سالن نمایش دارد که همگی مجهز به سیستم آپارات دیجیتال ۳۵میلیمتری و full HD و صدای دالبیساراند هستند و یکی از سالنها نیز امکانات پخش فیلمهای سه بعدی دارد. از دیگر امکانات این پردیس سینمایی میتوان به کافه سینما، سینما گالری، دو واحد کافیشاپ، کافینت مجهز و رایگان، پلهبرقی، سرویسهای بهداشتی، نمازخانه و مدرنترین سیستمهای سرمایش و گرمایش و برق اضطراری و اطفای حریق اشاره کرد. همچنین بزرگترین پرده سینمای ایران و نیز بزرگترین تلویزیون شهری سینمایی کشور از دیگر وجوه تمایز این مجموعه با مجموعههای مشابه است.نخستین فيلم سه بعدي ايران نیز با عنوان «آقاي الف»ساخته علي عطشاني چهارشنبه ۱۸ ارديبهشت ماه۱۳۹۲بر روي پرده سينما هويزه مشهد به نمایش درآمد.
سینمای شهر قصه – ۱۳۷۴ هـ.ش- تعطیل شد
در سال ۱۳۷۴ اولين سينماي كوچك پس از انقلاب با ظرفيت ۲۰۰ صندلي به بهرهبرداري رسيد. اين سينما كه «شهر قصه» نامگذاري شده بود، چند سال بعد به مؤسسه «سينما شهر» فروخته شد و در حال حاضر تعطيل است.
سینما های کوتاه مدت: رسالت -پیام و تتاتر گلستانه
سه سينما به نامهاي رسالت، پيام و سينما تئاتر گلستانه هم مدتي در نقاط مختلف مشهد راهاندازي شدند كه پس از چند سال جملگي به دلايل مختلف مانند رعايت نكردن ضوابط و مقررات سينماسازي تعطيل شدند.
سینما سیمرغ
قاسم آباد – میدان مادر
در سال ۱۳۷۷، مجموعه سينمايي سيمرغ با پنج سالن نمايش به ظرفيتهاي ۴۴۴، ۳۱۲، ۲۴۳، ۱۷۶ و ۱۶۸ صندلي به بهرهبرداري رسيد.
سینما بهمن -۱۳۷۸ هـ.ش – تعطیل می باشد
خواجه ربیع
در سال ۱۳۷۸، نیز مجتمع سينمايي بهمن با سه سالن نمايش و ظرفيت حدود ۴۵۰ صندلي افتتاح شد.
سینمای مهران- ۱۳۸۰ هـ.ش- تعطیل شد
قاسم آباد
در سال۱۳۸۰، سينما مهران با ظرفيت ۴۰۰ صندلي شروع به كار كردنمود
سینما پیروزی ۱۳۸۷هـ.ش – فعالیت ادامه دارد
بلوار پیروزی بین میدان حر و چهارراه کوثر
سینما در جنگ جانی دوم
همزمان با جنگ جهانی دوم و در زمان اوج جنگ، روسها در مشهد و برخی نقاط دیگر کشور حضور داشتند، اما با توجه به اینکه ایران در زمان جنگ جهانی دوم با اعلام بیطرفی، بهطور مستقیم در میدان جنگ نبود، متفقین از جمله روسها از سرزمین ما بهعنوان پایگاه و محل استراحت سربازان خود استفاده میکردند، بنابراین برای کارهای دیگری غیر از جنگ وقت کافی داشتند. از جمله کارهای آنها در مشهد، راهاندازی سینما بود که پدیده تازهای در نظر مردم جلوه میکرد؛ البته سینمایی که از آن یاد میشود، بسیار ابتدایی بوده و با سینماهای امروزی بسیار متفاوت است.
با شروع جنگ جهانی دوم و حضور متفقین در شهریور۱۳۲۰ کنسولگری انگلیس و شوروی در مشهد اقدام به نمایش فیلم کردند.
سینما در مشهد وسیله تبلیغات کنسولگریهای خارجی با استفاده از نمایش فیلم بود. معمولاً فیلمهایی را که کنسولگری بریتانیا در سینماهای مشهد به نمایش درمیآورد، ادارهکل اطلاعات سفارت بریتانیا در تهران انتخاب میکرد و سپس در اختیار کنسولگری مشهد قرار میگرفت. این فیلمها درواقع نشاندهنده قدرت رزمی و جنگی متفقین بود.(زمانه سال پنجم، شماره۴۳ فروردین ۱۳۸۵٫ص۲۵)
حتی انگلیسیها برای مکانهایی که سینما نداشت، اقدام به راهاندازی سینمای سیار کردند. از سوی دیگر، روسها هم بیکار نبودند و با نمایش فیلمهای متنوع، بازار سینما را در مشهد داغ کرده بودند. فیلمهای «لنین در اکتبر» و «یک شب ماه مه» از فیلمهایی بود که روسها در سینما دیدهبان مشهد به نمایش گذاشتند.
در آن زمان روسها در قبرستان عیدگاه مشهد که بهصورت کاروانسرا درآمده بود و بعدها به «هتل سپید»(که امروز نیز به همین نام است) تبدیل شد، یک پرده بزرگ پارچهای سفیدرنگ نصب کرده بودند و آپارات و چند فیلم تبلیغی هم برای خودشان آورده بودند و شبها به نمایش فیلم میپرداختند. مردم هم ایستاده یا نشسته روی چهارپایه فیلم میدیدند. به خاطر نبود برق، برای روشنایی از چند فانوس استفاده میشد و گویا آپاراتشان هم با نیروی باتری کار میکرد.
…………………………..
نام کتاب: صد سال سینما در مشهد
نگارش و پژوهش: حسین پورحسین
مشهد، توس گستر، زمستان ۱۳۸۹
حوزه هنری خراسان اولین کتاب درباره تاریخ سینمای مشهد را در زمستان ۱۳۸۹ با قلم حسین پورحسین، پژوهشگر تاریخ سینما در ۳۲۰صفحه مصور و با قیمت ۷۰ هزار ریال منتشر کرد.
سید جواد رفائی در مقدمه کتاب از پژوهش گسترده نویسنده برای تالیف این اثر گفته است: این کتاب مزبور میباشد.این کتاب حاصل ۴۰ سال پژوهش حسین پورحسین در اسناد و پژوهشهای مربوط به سینما است. رئیس حوزه هنری خراسان با نگاهی به تاریخ مختصر سینما در ارتباط با اولینها در عرصه سینما چنین نوشته است: “اگر چه اولین سینما را تهرانیها به نام خود سند زده اند اما نباید از یاد برد که سابقه بهره گیری از هنر سینما در مشهد با دایر شدن تالاراعتبار السلطنه به بیش از صد سال می رسد. اگر تهرانیها در پشت مغازه آنتیک فروشی میرزا ابراهیم خان صحاف باشی با سینما آشنا شدند و شاه قاجار نام خود را به عنوان وارد کننده ابزار سینما در تاریخ به ثبت رسانید مشهدیها هم در تاریخ سینمای ایران جایگاهی ویژه دارند. آوانس اوگانیانس اولین کسی بود که از مشهد به تهران رفت و در آنجا اولین فیلم ایرانی را با نام آبی و رابی ساخت.(ص۶)”
نویسنده صد سال سینما در مشهد از جمله پژوهشگران و علاقمندان به هنر سینما است که بخش اعظمیاز عمرش را صرف کار سینما و روزنامه نگاری نموده است. ابتدای کتاب ادعا شده است که صدسال سینما در مشهد از نگاه تماشاگران سینما تدوین شده و در آن از واژه نگاریهای ژورنالیستی پرهیز شده است. کتاب نثری کاملا ژورنالیستی و غیر آکادمیک دارد. بخش زیادی از صد سال سینما در مشهد، در سال ۱۳۷۸ با عنوان “پرسه در ایام، با سینما از گذشته تا امروز” نگارش و گفتوگوی حسین پورحسین، تنظیم :ح.ن.شریف درهفته نامه شهرآرا منتشر شد. بخش یادشده در ۲۰ قسمت تنظیم و منتشر شد. البته قبل از اینکه آقای پورحسین اقدام به انتشار این سلسله گفتارها درباره سینمای مشهد کنند، آقای شریف مجموعه مقالاتی با عنوان «۷۰سال سینما در مشهد، تاریخچه ای ازورود سینما به مشهد» در هفته نامه شهرآرا صفحه فانوس خیال منتشر کرده بودند. این مطالب تا حدی متفاوت از پژوهش آقای پور حسین است. زیرا طبق آن مطالب، اولین سینما مشهد توسط آوانف در محل تالار اعتبارالسلطنه بنا شد که مردم آن را شهر فرنگ متحرک مینامیدند و دومین سینما هم به نام شاهرضا در خیابان آزادی تو سط آوانف تاسیس شد (هفته نامه شهر آرا.۱۸خرداد ۱۳۷۸) در حالی که در کتاب صد سال سینما درمشهد مطالبی که آقای شریف در ارتباط با هفتاد سال سینما در مشهد منتشر کرده است، تا حدودی متفاوت و غیر مستند جلوه میکند. پورحسین با آوردن گفتوگوها و برخی اسناد تالار اعتبارالسلطنه، از آن بهعنوان نخستین سینما مشهد یاد میکند که شخصی بنام موسی خان اعتبارالسلطنه آن را تاسیس کرده است.
دقت در این موضوع سبب میشود با شخصیت آوانف بیشتر آشنا شویم. بنابر اطلاعات مندرج در کتاب صد سال سینما در مشهد آوانف همان آوانس اوگانیانس است، که در مشهد مدتها به کار سینما مشغول بوده است بعدها به تهران میرود و اولین فیلم ایرانی با نام آبی و رابی کارگردانی و فیلمبرداری میکند. یکی از نکات مهم در کتاب صد سال سینما در مشهد تاکید بر مشهدی بودن آوانس اوگانیانس (اولین فیلمبردار، فیلمنامه نویس، تدوین گر و مدرس سینما با تاسیس مدرسه آرتیستی در تهران) است که در این باره سندی نیز شده است.(ص۲۰)
در برخی موارد تاریخهای ذکر شده در کتاب صد سال سینما در مشهد متفاوت از دیگر کتاب ها یا مطالب منتشر شده است.جمال امید نویسنده تاریخ سینمای ایران تاریخ تاسیس سینما ملی در مشهد را ۱۳۰۴ ذکر کرده است، در حالی که آقای پورحسین سال ۱۳۰۵ را صحیح دانسته است.(ص۱۵) به نظر میرسد نویسنده کتاب درتعیین سال تاسیس سینماهای مشهد وسواس و دقت کافی نداشته است. در جای دیگر تاریخ افتتاح سینما کریستال ۱۳۳۵ ذکر شده است در حالی که روزنامه خراسان در ۱۰/۱۲/۱۳۳۴ از افتتاح و سخنرانی آقای پطروسیان مدیر سینما خبر داده است.(ص۱۵۲) در جای دیگر نویسنده از تماشاخانه نادری بهعنوان سالن سینما یاد کرده است در حالی که منابع منتشر شده دیگر(روزنامه اطلاعات ۱۳۰۸ و نامه فرهنگ ۱۳۳۲) نشان میدهند که در آنجا تئاتر اجرا میشده است. درباره سینما شاهرضا اسناد و مدارکی وجود دارد که دور از دید نویسنده کتاب بوده است. طبق این اسناد در خیابان شاهرضا، سینمایی وجود داشته است که شخصی بنام آکانوف(اوغانف) در سال ۱۳۰۹ آن را تاسیس میکند. بنابر اطلاعات یک سند فردی به نام نصیر بکوف(قراباغی) ضمن اعتراض و شکایت از آستان قدس رضوی خواستار توجه به خرابی دیوار منزلش در پی ساخت این سینما میشود. در بهار ۱۳۱۳اوغانف آنجا را تخلیه میکند و این محل به اداره دخانیات با ماهی ۴ صدریال اجاره داده میشود. در همین زمان شخصی به نام ابراهیم علی زاده که خود را موسس سینما ملی مشهد معرفی کرده خواستار اجاره آن محل میشود ولی چون ملک قبلاً به اداره دخانیات اجاره داده شده، به درخواست وی رسیدگی نمیشود. طبق این اسناد سیما شاهرضا از سال ۱۳۰۹ دایر بوده است و در اوایل ۱۳۱۳ این سینما تغییر کاربری داده و به انبار تبدیل میشود.
کتاب صد سال سینما در مشهد برای عموم نوشته شده است و با آنکه نویسنده تلاش کرده تا کتابی مستند ارائه دهد لیکن بهخاطر نداشتن ارجاع به منابع تا حدی از اعتبار آن کاسته شده است. چیدمان عکسها و اسناد نشان میدهند کتاب، حالت ژورنالیستی دارد و رویکرد نویسنده علمینبوده است.
در این کتاب، خواننده با نخستین سینماها و افرادی که تلاش کرده اند تا سینما در مشهد پابگیرد آشنا خواهد شد و ضمن آن نیز از تاریخ ۳۰ سالن سینما در مشهد، موسسان، محل سینما و فیلمهای نمایش داده شده در طول یکصد سال گذشته آگاه میشوند.
مهمترین مزیت کتاب صد سال سینما در مشهد استفاده از منابع کتبی و شفاهی است که مهمترین آنها را میتوان به شرح زیر ذکر کرد:
۱- اسناد و مدارک: استفاده از اسناد و مدارک موجود دربایگانی سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامیایران، مرکز اسنادآستان قدس رضوی، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامیخراسان، اسناد شخصی و. …
۲- عکسها و آگهیهای سینمایی: در این کتاب بسیاری از آگهیهای سینماها قبل از انقلاب از لابلای روزنامهها جمع آوری و منتشر شده است.
۳- روزنامهها و مجلات: مهمترین روزنامههاو مجلاتی که در این پژوهش مورد استناد قرار گرفته اند عبارتند از:مجله ترقی،روزنامه آفتاب شرق، روزنامه اطلاعات وروزنامه خراسان.
۴- گفتوگوها: تعدادی از افرادی که برای تدوین ازاطلاعات آنها استفاده شده است عبارتند از:جعفر نراقی،اصغر شکوهی،خانم آنا داوودیان،وارطان دانیال پطروسیان، سید عبدالرضا ازغدی، غلامرضا ذوقیان، میرزا ابراهیم میرفندرسکی، غلامرضا ذوقیان، سید محمد بوستانی سروش، فریدون ظهیری، سهراب سرابی، حسین عدالتی، حسین گلچین، احمد قفلی و…
۵- کتابهای تاریخ سینما :برخی از کتابهایی که نویسنده به آنها استناد کرده عبارتند از:
تاریخ سینمای ایران تالیف مسعود مهرابی،فرهنگ سینمای ایران :حمید شعاعی،تاریخ سینمای ایران جمال امید، سی سال پشت صحنه تئاتر:اصغر میرخدیوی.
نویسنده کتاب صد سال سینما در مشهد تلاش میکند تاریخ تاسیس سالنهای سینما در مشهد ارائه دهد. اگر در تدوین این اثر دقت بیشتری میشد، قطعا میتوانست جامع ترین کتاب در مورد تاریخ سینما مشهد باشد. شایسته است درچاپ دوم نویسنده به این مسئله توجه کند. کیفیت نامطلوب عکسهای بکار رفته در کتاب و اسناد ناخوانا باعث میشود تلاشی که نویسنده طی سالیان گذشته چندان دیده نشود.
نویسنده کتاب به نحوه ورود صنعت سینما در مشهد اشاره ندارد و فقط به سالنهای سینما، موسسان آن و فیلمهای نمایش داده شده اشاره میکند. نگاه نویسنده تحلیلی نیست و اثرات سینما بر مردم و آشنایی آنها با این صنعت تغییرات و اثرات قابل توجه ناشی از آن در مشهد بررسی نشده است.
یکی از موضوعات از قلم افتاده درباره سینما در مشهد تبلیغات کنسولگریهای خارجی در مشهد با استفاده از نمایش فیلم است که دور از دید محقق کتاب صد سال سینما مانده است. ابا شروع جنگ جهانی دوم و حضور متفقین در شهریور ۱۳۲۰ کنسولگری انگلیس و شوروی در مشهد اقدام به نمایش فیلم نمودند. معمولا فیلمهایی که توسط کنسولگری بریتانیا در سینماهای مشهد به نمایشدر میآمد توسط اداره کل اطلاعات سفارت بریتانیا در تهران انتخاب نشده و سپس در اختیار کنسولگری مشهد قرار میگرفتند. این فیلمها در واقع نشاندهنده قدرت رزمیو جنگی متفقین بودند. (زمانه سال پنجم، شماره ۴۳ فروردین ۱۳۸۵٫ص۲۵) حتی انگلیسیها برای مکانهای که سینما نداشت اقدام به راه اندازی سینما سیار کردند. از طرف دیگر روسها هم بیکار نبودند و با نمایش فیلمهای متنوع بازار سینما را در مشهد داغ نموده بودند. فیلم لنین در اکتبر، یک شب ماه مه و. . . از فیلمهایی بودند که روسها در سینما دیدهبان مشهد به نمایش گذاشتند.
از نکات قابل تامل درباره کتاب صد سال سینما در مشهد به موارد زیر نیز میتوان اشاره کرد:
۱- اغلب مؤسسان سینماهای مشهد ارامنه و یا مهاجران غیر مشهد ی بودهاند.
۲- از نکات قابل توجه که نویسنده هم بر آن تاکید کرده است،نحوه تعطیلی برخی از سینماها در شهر مشهد بوده است.به نظر آقای پورحسین برخی از سینماها بخاطر نزدیکی به حرم مطهر و با اعتراض روحانیون و کسبه مواجه میشدند. سینماهای قدیمیمشهد در خیابان ارگ که یکی از محلات مدرن مشهد دور از حرم مطهر بوده و یهودیها، مسیحیها و مهاجران در اطراف آن سکونت داشتهاند، گرد هم قرار گرفتهاند.
۳- گفتوگوهای تاریخساز بخش بزرگی از کتاب صد سال سینما در مشهد را تشکیل میدهند نویسنده با بهره از اطلاعات افرادی که در سینماهای مشهد فعال بوده اند و مرور خاطرات آنها توانسته است تحقیقی ارزنده جمع آوری کند. آنچه سبب شده تا این کتاب متمایز باشد و حاوی نکات جدید در عرصه سینماهای مشهد باشد گفتوگوهایی است که آقای پورحسین انجام داده است. به نظر میرسد این گفتوگوها ثبت نشده اند؛ یعنی بهصورت مصاحبه انجام نشدهاند و فقط برای برآوردن نیازهای پژوهشی نویسنده صورت گرفتهاند. اگر این گفتوگوها بهصورت کاست یا ویدئویی وجود داشته باشند، یکی از بهترین منابع تاریخ سینما در مشهد به حساب آمده و کمکی برای تقویت موزه سینما در مشهد خواهند بود.
Cinema was magic. It was interesting to me. I loved movie environment. I saw the film and the light. It was a big screen. National cinema was the first permanent cinema in Mashhad, which later became known as Homa. This photo is from the first AParat in Mashhad, which had been installed in cinema Homa. After Homa cinema, in the lion and sun hall, they launched Shahrzad cinema. From 9 Cinemas in the past, in the Arg hall, a Red Crescent building is remained that cinema Shahrzad was in the the location of this Red Crescent hall. The cinema was opened up to 1340 until the opening of new cinemas. In place of the former municipality of Mashhad, there was the crystal cinema which then became the governor. But they were the first cinemas. There was the Metropol cinema. Means there were cinema Homa, Iran, Ferdowsi and the lion and sun. Before the lion and sun turned to the Shahrzad cinema, these were 4 main cinemas of Mashhad. Having cinema was a very high income job. According to available documents, then every 4 to 5 years a cinema was founded in Mashhad. Radio City was the first Cinema that I had attended in its opening. It was at the end of the alley in Khosravi Street and the first opening movie of 1307 was Moonlight jeweler. After that Asia cinema was opened. With the movie let’s hit Hollywood. It was the only Cinema that had hung dark blue velvet curtain and before the film, this velvet went along slowly. Jerry Lewis and Dean Martin played. We knew actors and directors at that time. In 1340, initially, Mullen Rouge cinema was opened with the movie of war in space. Another cinema was made too. And at the end of that year, Saadi cinema was opened with Atlantis movie for the people of Mashhad that was very memorable. Where the Imam Khomeini Relief Committee (RA) is located now. After the revolution, until it was established, we saw best movies of cinema history at the cinema, as in the heat of the night. And Mr. Sheikh Zadeh owner of this cinema, had representatives of large foreign companies. This photo, is related to Saadi cinema before its status changes to the current situation.
پی نوشت :
- «آوانس گریگوری اوگانیانس» معروف به «آوانف» در سال ۱۲۷۶ در مشهد به دنیا آمد. او در پنجسالگی به همراه پدر به عشقآباد ترکمنستان رفت و پس از پایان تحصیلات در مسکو به مشهد بازگشت. وی در مشهد مدیریت تالار اعتبارالسلطنه را به عهده گرفت. نخستین سالن سینمای مشهد تالار اعتبارالسلطنه بود که در سال ۱۲۸۹ افتتاح شد و پس از تبریز و تهران جزو نخستین سالنهای سینما در ایران بود. اوگانیانس در سال ۱۳۰۹ نخستین فیلم تاریخ سینمای ایران به نام «آبی و رابی» را ساخت. «آبی و رابی» ۵۶۰تومان خرج برداشت و حدود ۷هزار تومان نصیب اوگانیانس کرد. دومین فیلم ایرانی به نام «حاجیآقا آکتور سینما» نیز دومین اثر سینمایی اوست که درسال ۱۳۱۱ ساخته شد و بدین ترتیب نام خود را به عنوان نخستین کارگردان و فیلمساز تاریخ سینمای ایران جاودانه کرد. وی همچنین نخستین «مدرسه آرتیستی سینما» در ایران را در سال ۱۳۰۹ و نیز نخستین مدرسه از این نوع را در هند تأسیس کرد. علاوه بر عناوین فوق، میتوان از وی به عنوان نخستین فیلمنامهنویس، اولین تدوینگر و اولین مدرس سینما در تاریخ سینمای ایران نام برد.
- خیابان خاکی – شاهرضا – آخوند خراسانی
- خیابان ارگ – پهلوی – امام خمینی
منابع :
- تاریخ شفاهی
- پورحسین، صد سال سینما
- رسانه مجازی نگاه
- ایسنا
- گروه پژوهش دانشنامه مشهد
با سلام…
من دانشجوی دکتری معماری هستم، پژوهشی در راستای سینماهای زمان قاجار و پهلوی اول در مشهد میخواهم انجام دهم، در این نوشته هایی که شما در سایت منتشر کرده اید، اسامی این سینماها را دیدم ولی به منابعی که به آنها اشاره داشته اید متاسفانه دسترسی کامل ندارم، بخصوص کتاب صد سال سینما در مشهد و متاسفانه این کتاب در جایی موجود نمیباشد تا بتوانم آن را خریداری کنم.
شما فایلی از این کتاب دارید که من بتوانم از آن استفاده کنم، و یا اینکه اگر دسترسی به کتاب دارید تا اسکنی از صفحات مربوط زه این سینماها برای من بفرستید… خیلی از شما سپاسگذارم.
سلام.
تشریف بیاورید پردیس سینمایی هویزه کتاب مورد نظر موجود است.