جنبش تنباکو
مشهدیها، پیشگامان جنبش تنباکو
پس از انعقاد قرارداد «رژی» ایالت خراسان و شهر مشهد بهعنوان یکی از نخستین مکانهای اجرای قرارداد برگزیده شد.
شیخ حسن کربلایی، نویسندۀ کتاب تاریخ انحصار دخانیات ، دربارۀ این اقدام انگلیسیها در مشهد مینویسد: «بنای شهر به آن تفصیل گذاشتند و اسباب و آلات جنگ در آن نقطه به نحو اتمّ و اکمل فراهم، مستأجر تنباکو را واداشته که همچو بنای عظیمی به اسم «محل تنباکو» در نقطۀ «باغ ایلخانی» که مشرف بر تمام ارگ و سایر نقاط این شهر است بنماید.».
قیام آغاز میشود
مدتی پس از آغاز فعالیت کمپانی «رژی» در مشهد مخالفت مردم و علما آغاز شد. مشهدیها مخالف نظارت و نفوذ اجنبی بر فعالیت اقتصادیشان بودند. درپی بالا گرفتن اختلافات از یکسو و ازسویدیگر رسیدن خبر مخالفت علمای سایر شهرها با انعقاد قرارداد «رژی» روز اول ربیعالاول سال ١٣٠٩ هـ.ق اعتصاب عمومی در مخالفت با قرارداد تنباکو آغاز شد.
ساعاتی بعد، انبوه معترضان بهسمت حرم مطهر حرکت کردند و در این مکان مقدس متحصن شدند. تعدادی از طلاب مشهدی نیز به بازار آمدند و از کسبه خواستند تا ضمن بستن دکانها به حرم بروند. فتحعلی صاحبدیوان، والی وقت، دستور داد طلاب را مورد ضربوشتم قرار دهند. این اقدام باعث تشدید بحران در شهر شد. مردم مشهد در حرم مطهر و مسجد گوهرشاد تجمع کردند و شعارهای ضدانگلیسی سر دادند. تعدادی از علما مانند شیخ زینالعابدین واعظ سبزواری به هدایت معترضان پرداختند. یکی از جلوههای مهم قیام مردم مشهد علیه قرارداد «رژی» حضور کمسابقۀ بانوان در اعتراضات بود.
روز سوم تحصن، متحصنین تصمیم گرفتند به مراکز اداری کمپانی «رژی» در سطح شهر حمله کنند. ناصرالدینشاه طی تلگرافی شدیداللحن به صاحبدیوان او را تهدید کرد و دستور داد که باید هرچه زودتر به غائلۀ تحصن پایان دهد. درپی این دستور، مأموران نظمیه به خیابانها ریختند و مردم را در کویوبرزن بهباد کتک گرفتند. این اقدام که با حمایت کنسول انگلیس انجام شد خشم عمومی را برانگیخت و شهر در اعتصابی گسترده فرورفت؛ بااینحال اقدامات نظامی مانع توقف مقاومت مردم نشد.
با بالا گرفتن درگیریها در مشهد ناصرالدینشاه که در تلگراف قبلی مردم مشهد را به اقدامات شدید نظامی تهدید کرده و دستور داده بود «صد نفر از آنها [= معترضان] را جلوی توپ بگذارید و پدرشان را بسوزانید.» ناچار به عقبنشینی دربرابر مقاومت مردم مشهد شد و اجرای قرارداد در مشهد را بهمدت ۶ ماه بهتأخیر انداخت. این نخستین پیروزی مردم ایران درمقابل قرارداد استعماری «رژی» محسوب میشد. درواقع مشهدیها مدتها قبل از فسخ قرارداد «رژی» از اجرای آن در شهرشان جلوگیری کرده بودند.
در این اقدام عمومی، فتوای مراجع و هدایت علمای نامدار شهر نقشی محوری و بارز داشت. درپی اعلام تعلیق اجرای قرارداد «رژی» در مشهد متحصنان از حرم مطهر بیرون آمدند و اعلام کردند که تا لغو کامل قرارداد به مبارزه ادامه خواهند داد، اما شیوع بیماری مُهلِک وبا در شهر و رفتن دوسوم مردم مشهد به ییلاقات اطراف عملا ادامۀ نهضت در مشهد را ناممکن ساخت؛ بااینحال نهضت مقابله با قرارداد «رژی» در دیگر نقاط کشور ادامه یافت و درنهایت به لغو قرارداد منجر شد.
پاسخ دهید