این بنای قدیمی در ابتدای شهرک تاریخی توس و در حاشیة بلواری که به آرامگاه فردوسی منتهی می شود قرار دارد و عنوان یک اثر تاریخی همواره در معرض بازدید و مطالعة باستان شناسان و پژوهشگران است . دربارة تاریخ ساخت هارونیه نظرات مختلفی ابراز شده و قدمت آن را بعضی به حدود قرن هشتم و هفتم هجری قمری و حتی برخی به قبل از آن رسانده اند .
هارونیه مرتفع ترین ساختمان قدیمی موجود در شهرک تاریخی توس است که از آجر و ماسه و ملاط و گچ ساخته شده است و تزئینات آن منحصر به مقرنس ها و کاربندی های گچی در داخل و قاب ها و چین و شکن های رویة بیرونی است . ورودی اصلی بنا در قسمت جنوبی و دو مدخل دیگر در قسمت شرقی و غربی ساختمان است. در مرکز بنا صحن مربع شکلی است که با گنبدی دوپوشه به ارتفاع ۷/۲۴ متر مزین است . بنای هارونیه در سال های اخیر مرمت و اطراف آن فضاسازی شده و به عنوان یکی از مراکز دیدنی – تاریخی مشهد مورد بازدید زائران و مسافران است .
…………
در حاشيه غربي جاده مشهد – توس، بعد از طي كردن يك مسير ۱۵ كيلومتري، بناي آجري مكعب شكلي، در قلب دشت توس، به مشتاقان ميراث و گردشگران داخلي و خارجي، خوشامد مي گويد. «هارونيه»، يگانه اثر بر جاي مانده از شهر باستاني توس است.
در حفاري هاي سال ۱۳۵۴، ضمن پيدا شدن سفالهاي مربوط به دوران سلجوقي، تيموري و صفوي، جرز بسيار قطوري از سنگ و ملات ساروج ـ كه كاملاً يادآور پي بناي آتشكده هاي ساساني است، مشاهده شد و نتايج آثار به دست آمده حاكي است پي اين بنا سابقه اي خيلي پيش از قرن ششم داشته است.
براساس آخرين تحقيقات انجام شده، هارونيه متعلق به معماري ايلخاني و در دوره حكومت كوتاه مدت شيعي مذهب سربداران(۷۸۳-۷۳۸ ق) در خراسان به عنوان يك مقبره و يا خانقاه به همراه ابنيه الحاقي ديگر بنيان شد كه هرگز به پايان نرسيد.
هارونيه و روايت هاي تاريخي
برخي اين مكان را مدرسه يا خانقاه و همچنين مدفن امام محمد غزالي(۴۵۰-۵۰۵ هـ.ق) مي دانند و برخي ديگر آن را مسجدي مي دانند كه بعد از هجوم مسلمانان به ايران بر روي آتشكده ساساني ساخته شده است.
عبدالحميد مولوي با استناد به برخي منابع تاريخي، هارونيه را خانقاه خواجه عثمان بن هارون استاد معين الدين چشتي قطب صوفيه چشتي در هند مي داند كه به يادبود پدرش در قرن ششم خانقاهي در طابران توس ساخته است. وي اين نظريه را كه اين بنا خانقاه و مقبره امام محمد غزالي بود رد مي كند چرا كه مورخان و جهانگرداني كه از قرن ششم و هفتم به بعد به توس سفر كرده اند، مدفن غزالي را خارج از باروي شهر (قبرستان عمومي شهر) ذكر كرده اند حال آن كه براساس برخي منابع مكتوب، هارونيه داخل حصار توس قرار داشته است، اما در كنار همه موارد ذكر شده، شايد بتوان بناي هارونيه را بر اساس روايتي تاريخي، همان خانقاه شيخ عبدالله فرجستاني فرض كرد. چنانچه در متون آمده است: امير نظام الدين علي مقارن با حكمراني ارغون خان مغول ( ۶۹۰ – ۶۸۳ ه. ق ) شيخ وجيه الدين عبدالله را به توس دعوت كرد و چون اين دعوت پذيرفته شد، امير و همسرش اسباب، املاك و زمين هاي بسياري را نثار قدوم اين درويشان كردند و سه خانقاه بنا شد.
بقعه هارونيه به خاطر اندازه و حجم كوچكش، بنايي بسيار جالب است كه آرامگاه سلطان سنجر در مرو را تداعي مي كند. مقايسه اين دو بنا با بناي جبل سنگ (گنبد جبليه) در كرمان كه مربوط به قرن هفتم هجري بود و روشن تر از دو بناي مذكور خصلت ساساني در آن آشكار است، پيشرفت معماري را مدنظر قرار مي دهد. بناي توس اگر چه كوچك تر است، در تناسب با وقارش به آرامگاه محمد الجايتو(خدابنده) در سلطانيه شباهت زياد دارد. گنبد آجرى هارونيه به صورت دوپوش و به قطر تقريبى ۱۲ متر به شيوه آذرى بنا شده است.
پوشش بيرونى گنبد كه به مرور زمان و براثر عوامل طبيعى فرو ريخته بود، در سال ۱۳۵۶ شمسى با نظارت رئيس دفتر فنى خراسان و به دستان تواناى استاد هادى حيدرى برپا شد.
«افسورسان پائلوى»، گنبد اين بنا را با گنبد كليساى سانتاماريا مقايسه كرده است.
با تلخيص مقاله سارا طالبي زاده، روزنامه ايران،شماره ۳۶۱۴ مورخ ۲۸/۱/۸۶، صفحه ايران زمين
پاسخ دهید